Το πιο σημαντικό στον σχεδιασμό της πόλης που θέλουμε να ζούμε (και όχι μόνο χωροταξικά), είναι η κατανόηση των εμπειριών που βιώνουν οι κάτοικοι.
Το πιο σημαντικό στον σχεδιασμό της πόλης που θέλουμε να ζούμε (και όχι μόνο χωροταξικά), είναι η κατανόηση των εμπειριών που βιώνουν οι κάτοικοι. Οι ατομικές συμπεριφορές, οι συλλογικές τάσεις, η κουλτούρα και ο πολιτισμός, επηρεάζουν καθοριστικά την επιτυχία ή αποτυχία της εφαρμογής μιας ιδέας, όσο καλά κι αν υποστηριχθεί, όσο πολλά ή σημαντικά προβλήματα καλείται να λύσει. Και η ιδέα της εγγύτητας δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό.
Αν ο χρόνος είναι τα οστά πάνω στα οποία στηρίζεται η ιστορία, τότε χωρίς αμφιβολία ο χώρος είναι η σάρκα. Η μελέτη και ο σχεδιασμός του αστικού χώρου, αποτελεί μία από τις πιο σύγχρονες και γοητευτικές προκλήσεις, που στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής γίνεται μεγαλύτερη. Τόσο για τα αναγκαία ζητήματα τα οποία καλείται να διαχειριστεί, όπως της κτιριακής ανθεκτικότητας, της βιώσιμης κινητικότητας, της (επανα)ρύθμισης του χώρου μέσω ψηφιακών εργαλείων, όσο και για την απαίτηση για νέα μοντέλα πόλεων, στην οποία καλείται να απαντήσει. Όμως, όταν μιλάμε για νέα μοντέλα πόλεων μιλάμε για νέα μοντέλα ζωής.
Όχι άδικα το ζήτημα της εγγύτητας -αν και όχι νέο- πρωτοστατεί στα νέα μοντέλα πόλεων, δημιουργώντας ένα μάλλον παραδειγματικό μοντέλο, καθώς μετατοπίζει την κεντρική ιδέα της μετακίνησης από την προσβασιμότητα που αποκτάται μέσω της εύκολης μετακίνησης στην προσβασιμότητα που αποκτάται μέσω της εγγύτητας μέσα από μία απλή ιδέα: οι καθημερινές ανάγκες (θα) ικανοποιούνται σε μια μικρή ακτίνα, περπατώντας ή με ήπια μέσα μεταφοράς. Και με αυτόν τον τρόπο, τη μείωση της χρήσης αυτοκινήτου ή την αντικατάστασή του από άλλα ηπιότερα μέσα κατάλληλα για κοντινές αποστάσεις, να γίνει βιώσιμη μια κινητικότητα που δεν είναι, και αποτελεί την Αχίλλειο πτέρνα πολλών πόλεων.
Αλλά και ακόμη παραπέρα, να προωθήσει και την κοινωνική και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, κυρίως προωθώντας την ισότιμη πρόσβαση στις υπηρεσίες και βελτιώνοντας την ποιότητα της αστικής ζωής. Έχει υποστηριχθεί εξάλλου από αρκετές μελέτες, ότι οι μειωμένοι χρόνοι μετακίνησης και η προώθηση ενός φιλικού περιβάλλοντος προς τους πεζούς μπορούν να βελτιώσουν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και την κοινωνική συνοχή. Ο κερδισμένος από τις μετακινήσεις χρόνος μπορεί να χρησιμοποιηθεί από την ανάπτυξη σχέσεων, έως και για βιώσιμες πρακτικές κατανάλωσης.
Επίσης, οι γρήγορα και εύκολα προσβάσιμοι προορισμοί στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής αξιολογούνται υψηλά από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, όπως οι άνεργοι, οι ηλικιωμένοι και οι νέες οικογένειες. Μια ακόμη κρίσιμη διάσταση είναι το φύλο. Τα πρότυπα κινητικότητας των γυναικών διαφέρουν από αυτά των ανδρών λόγω της μεγαλύτερης πιθανότητας να αναλαμβάνουν ευθύνες φροντίδας, να μετακινούνται πιο πολλές φορές μέσα στη μέρα, ή να έχουν στη διάθεσή τους περιορισμένο εισόδημα, ή μέσα μετακίνησης. Επομένως, υπηρεσίες που προσφέρονται και ανάγκες που ικανοποιούνται σε κοντινή απόσταση μετριάζουν την πίεση χρόνου, ή βοηθούν στην εξοικονόμισή του με ευεργετικές επιπτώσεις στην καθημερινότητα των γυναικών· ενδεχομένως και στη μείωση των ανισοτήτων μέσα από την πρόσβαση σε ευκαιρίες. Μια άλλη κρίσιμη πτυχή είναι η αντιμετώπιση της φτώχειας· μειώνοντας την εξάρτηση από το αυτοκίνητο και διασφαλίζοντας ένα ελάχιστο όριο βασικής προσβασιμότητας, μειώνονται οι ανισότητες στη μετακίνηση.
Έτσι, όχι άδικα, μεγάλες πόλεις υιοθέτησαν μοντέλα ολιγόλεπτων πόλεων ή γειτονιών, άλλες τα ενσωμάτωσαν στα εθνικά τους σχέδια, άλλες ισχυρίζονται ότι είναι, και άλλες προσπαθούν να γίνουν, ανάμεσα σε αυτές και πολλές ελληνικές. Και σε κάθε περίπτωση βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της συζήτησης για την Πράσινη μετάβαση. Αλλά μάλλον άδικα, η συζήτηση μοιάζει να σταματά εκεί δημιουργώντας την εντύπωση ότι η εγγύτητα είναι μια επαρκής και ολοκληρωμένη απάντηση στο σύνθετο ζήτημα της βιώσιμης κινητικότητας. Λανθασμένα, γιατί η επίτευξη της εγγύτητας ως κατευθυντήρια γραμμή αστικού σχεδιασμού και απάντηση στη βιώσιμη κινητικότητα, δεν σημαίνει απαραίτητα και την ενσωμάτωσή της στην καθημερινή ζωή. Υπάρχουν έντονες κοινωνικές παράμετροι που θα ορίσουν εάν το συγκεκριμένο εγχείρημα θα είναι πετυχημένο ή όχι, δηλαδή εάν τελικά αυτό το μοντέλο θα παράξει μια βιώσιμη κινητικότητα για όλους. Και για το αποτέλεσμα αυτό, ο περιορισμός της έκτασης της κινητικότητας είναι μόνο ένα μέρος μιας προσέγγισης που πρέπει να είναι πολύ πιο σύνθετη.
Το πιο σημαντικό στον σχεδιασμό της πόλης που θέλουμε να ζούμε (και όχι μόνο χωροταξικά), είναι η κατανόηση των εμπειριών που βιώνουν οι κάτοικοι. Οι ατομικές συμπεριφορές, οι συλλογικές τάσεις, η κουλτούρα και ο πολιτισμός, επηρεάζουν καθοριστικά την επιτυχία ή αποτυχία της εφαρμογής μιας ιδέας, όσο καλά κι αν υποστηριχθεί, όσο πολλά ή σημαντικά προβλήματα καλείται να λύσει. Και η ιδέα της εγγύτητας δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό.
Παράγοντες όπως οι πολιτιστικοί και κοινωνικοί κανόνες, πρακτικές, μνήμες, οι επαγγελματικές υποχρεώσεις, η οικογενειακή δυναμική (σχέσεις, συνήθειες, κτλ), τα εκτεταμένα κοινωνικά δίκτυα σε διασκορπισμένες τοποθεσίες, επηρεάζουν τα πρότυπα μετακίνησης περισσότερο από την εγγύτητα, γιατί εκτείνονται πέρα από αυτήν, και για αυτό συχνά την προσπερνούν ή την αγνοούν. Παράγοντες όπως το εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης, οι πολιτιστικές πτυχές που συνδέονται με τις φιλοδοξίες και τον τρόπο ζωής, επίσης ωθούν τα άτομα να μετακινούνται πέρα από την ορισμένη εγγύτητα, αναζητώντας διαφορετικές, νέες, ή συγκεκριμένες, εμπειρίες.
Οι ατομικές ταυτότητες, οι οποίες καθορίζουν προτιμήσεις που συνδέονται ή όχι με προσωπικές ανάγκες, είτε ως ισχυρές και συμπαγείς που δύσκολα αλλάζουν, είτε ως ρευστές που δύσκολα περιορίζονται, οπωσδήποτε υπερτερούν της εγγύτητας. Αλλά και η ευρύτερη κουλτούρα κινητικότητας κάθε τόπου (ήπια μέσα, βαδισιμότητα, αξιόπιστη δημόσια συγκοινωνία), μαζί με τα εδραιωμένα συστήματα κινητικότητας κάθε τόπου (όπως αυτό του αυτοκινήτου), όχι μόνο επηρεάζουν τον τρόπο μετακίνησης αλλά διαμορφώνουν και τις συμπεριφορές κινητικότητας, τις παγιώνουν και τις αναπαραγάγουν, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη την αλλαγή τους.
Κατά συνέπεια, ένα υψηλό επίπεδο εγγύτητας μπορεί να μη μεταφράζεται απαραίτητα ή πλήρως σε μικρότερες, τοπικές μετακινήσεις, εάν οι παροχές δεν ευθυγραμμίζονται με αυτούς τους λεπτούς προσωπικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη κοντινών προορισμών δεν εγγυάται ότι ανταποκρίνεται στις συγκεκριμένες ανάγκες, τα ενδιαφέροντα ή τα πρότυπα των κατοίκων.
Κοντά στις εμπειρίες των κατοίκων, πρέπει να συνυπολογιστούν τα δημογραφικά στοιχεία που εκφράζουν τοπικά και διαφορετικά πρότυπα κινητικότητας· όπως και οι προτιμήσεις διαφορετικών δημογραφικών ομάδων πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη ειδικότερα στη στόχευση «προσβασιμότητα για όλους». Π.χ. οι πρακτικές πολεοδομικού σχεδιασμού που ιστορικά έδιναν προτεραιότητα στις ανδρικές προοπτικές και δυνατότητες, ιδίως εκείνες των ανδρών που ασχολούνταν με μεγάλες μετακινήσεις, δημιούργησαν μια αυτοκινητο-κεντρική προσέγγιση που ταυτόχρονα εμπεριέχει και μία έμφυλη διάσταση της μετακίνησης, καθώς ευνοούσε τις ανδροκρατούμενες οικονομικές δραστηριότητες, παραμελώντας τις ανάγκες κινητικότητας των γυναικών. Και σήμερα, οι αστικοί χώροι που κυριαρχούνται από αυτοκίνητα δίνουν προτεραιότητα στα μηχανοκίνητα οχήματα, τα οποία οδηγούνται στην πλειοψηφία από άνδρες, εις βάρος των δημόσιων χώρων που χρησιμοποιούνται από πεζούς, μια ομάδα που αποτελείται στην πλειοψηφία από γυναίκες. Αυτή η πατριαρχική αντίληψη περί κινητικότητας, όχι μόνο εμποδίζει την κινητικότητα των γυναικών αλλά μειώνει και την ασφάλεια και την πρόσβασή τους στους αστικούς χώρους.
Επίσης, η δημιουργία τοπικών ευκαιριών απασχόλησης είναι μία σημαντική παράμετρος, καθώς είναι μάλλον δύσκολο να επιτευχθεί ένα πετυχημένο μοντέλο εγγύτητας ανεξάρτητα από τις οικονομικές διαστάσεις της αστικής ζωής οι οποίες αφορούν όλες τις κοινωνικές ομάδες.
Και τέλος, δεν θα πρέπει να αγνοηθούν μία σειρά από άλλες παράμετροι όπως, η κοινωνική συνοχή, η ισόρροπη οικονομική και κοινωνική τοπική ανάπτυξη που δεν θα οδηγήσει σε αποκλεισμούς και στιγματισμό, ο σεβασμός στην τοπική παράδοση κα ιστορία.
Τα νέα μοντέλα ζωής επικεντρωμένα στη διαχρονική επιθυμία της ευζωίας, είναι πλέον αδιαχώρητα από τα νέα μοντέλα πόλεων, αν μπορεί να εννοηθεί ότι κάποτε ήταν διαχωρισμένα. Η εγγύτητα ως κεντρική ιδέα-λύση στο σύνθετο ζήτημα της βιώσιμης κινητικότητας, δεν φτάνει. Πρέπει να πλαισιωθεί από πολιτικές που αναγνωρίζουν τις τοπικές πολιτιστικές, οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες, είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των κατοίκων, και αντιμετωπίζουν τις κοινωνικο-οικονομικές, τις έμφυλες, τις ηλικιακές και όποιες άλλες ανισότητες.
