«Οι ξεχασμένες μυστικές βάσεις των Ναζί στην Αρκτική. Κωδικό όνομα: Nussbaum» τιτλοφορείται εκτενές δημοσίευμα του National Geographic σχετικά με μια εν πολλοίς άγνωστη πτυχή του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία είχε να κάνει με την πρόγνωση του καιρού- και τους τελευταίους της πολεμικής μηχανής του Αδόλφου Χίτλερ που παραδόθηκαν.
Το αρχιπέλαγος του Σβάλμπαρντ στην Αρκτική είναι από τα πιο απομακρυσμένα και αφιλόξενα μέρη στον κόσμο: Πάνω από 800 χλμ βόρεια από τα όρια της Ευρώπης και σε περίπου ίδια απόσταση από τον Βόρειο Πόλεμο, ήταν ακατοίκητο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Το αρχικό του όνομα ήταν Σπίτσμπεργκεν (Σπιτσβέργη), που στα ολλανδικά σημαίνει «μυτερά βουνά». Στο Σβάλμπαρντ συναντά κανείς διάφορα θαλασσοπούλια, ενώ φυτρώνουν διάφορα είδη από λειχήνες. Στις αρχές του 20ού αιώνα στήθηκαν εκεί ορυχεία, μα πλέον αποτελεί περισσότερο τουριστικό προορισμό.
Ο συντάκτης του άρθρου περιγράφει μια επίσκεψή του το καλοκαίρι του 2024 κατά την οποία σε μια εξόρμηση για πεζοπορία βρέθηκε μαζί με άλλους περιπατητές σε μια μικρή επίπεδη έκταση με σκουριασμένα συντρίμμια, στη δυτική πλευρά του κύριου- και μόνου κατοικημένου- νησιού. Μεταξύ άλλων έβλεπε κανείς σύρματα, μεταλλικά δοχεία, κομμάτια σκευών κ.α. «Αν δεν εξηγούνταν από τους οδηγούς, θα ήταν δύσκολο να κατανοήσει κανείς πως αυτά ήταν τα ίχνη μιας παρατεταμένης σύγκρουσης. Βάδιζα μεταξύ των απομειναρίων ενός μετεωρολογικού σταθμού των Ναζί, που είχε κατασκευαστεί το 1942, με κωδική ονομασία Nussbaum- ένα απο τα τελευταία απομεινάρια μιας περίεργης και ξεχασμένης μάχης που δόθηκε μακριά από τον πολιτισμένο κόσμο. Σιωπηλά και αδρανή, τα ερείπια αυτά λένε την ιστορία του πώς αυτή η γη κάποτε χρησιμοποιήθηκε για πόλεμο- και ίσως πώς στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον χρησιμοποιηθεί ξανά».
Ο πόλεμος του καιρού στην Αρκτική
Για αιώνες το Σβάλμπαρντ ήταν terra nullis– μια περιοχή που δεν ανήκε σε κανέναν. Αυτό άλλαξε με τη Συνθήκη του Σβάλμπαρντ το 1925, με την οποία το αρχιπέλαγος αναγνωρίστηκε ως νορβηγικό, αν και όλοι οι υπογράφοντες αποκτούσαν πρόσβαση εξίσου σε φυσικούς πόρους- κυρίως άνθρακα. Μόνο η Νορβηγία και η Ρωσία έχτισαν μόνιμους οικισμούς εξόρυξης εκεί. Το αρχιπέλαγος θεωρητικά είναι ανοιχτό σε όλους, και αν κάποιο παιδί γεννηθεί εκεί, από τεχνικής άποψης, δεν θα έχει υπηκοότητα. Ωστόσο ο πόλεμος του έδωσε μεγάλη αξία. Αν και πριν από αυτόν το θεωρούσαν κάτι σαν εργαστήριο πάνω στη συνεργασία μεταξύ διαφορετικών χωρών στην εξερεύνηση της Αρκτικής και σε εξορυκτικές δραστηριότητες, αυτό άλλαξε με το ξέσπασμα του πολέμου, καθώς θεωρήθηκε ότι θα είχε στρατηγική αξία.
Η σημασία του Σβάλμπαρντ είχε να κάνει με την πρόγνωση του καιρού στην Ευρώπη, καθώς μεγάλο μέρος του προέρχεται/ διαμορφώνεται από τους πόλους. Οι προγνώσεις ήταν ανεκτίμητης αξίας για τους ναυτικούς και τους αεροπόρους που πολεμούσαν ανά την ευρωπαϊκή ήπειρο- ειδικά για τους Σοβιετικούς. Το 1941 οι Σύμμαχοι ανακάλυψαν πως μη κωδικοποιημένες προγνώσεις που αποτέλλονταν από το Σβάλμπαρντ υποκλέπτονταν από τους Γερμανούς, που τις χρησιμοποιούσαν και αυτοί. Ως εκ τούτου οι αρχές της Βρετανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και οι ελεύθερες νορβηγικές αρχές, συμφώνησαν να σταματήσουν τις δραστηριότητές τους στο αρχιπέλαγος, έτσι ώστε οι Γερμανοί να μην επωφελούνται και αυτοί. Η επιχείρηση Gauntlet άρχισε στις 15 Αυγούστου 1941 και είχε σκοπό την καταστροφή των ανθρακωρυχείων, των διαδρόμων αεροσκαφών και των μετεωρολογικών σταθμών του νησιού.
Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε με επιτυχία, μα οι Γερμανοί αντιλήφθηκαν άμεσα πως οι προγνώσεις είχαν σταματήσει- οπότε κινητοποιήθηκαν για να στήσουν τις δικές τους μετεωρολογικές βάσεις στην Αρκτική. Έστειλαν μικρές ομάδες και έχτισαν μια βάση στο Αντβεντφιόρδεν, στο νότιο τμήμα του αρχιπελάγους, κοντά στους κύριους οικισμούς. Μια δεύτερη, πιο απομακρυσμένη βάση, υπό την ονομασία Νούσμπαουμ (Nussbaum) είχε τεθεί σε λειτουργία ως τον Οκτώβριο.
Όταν έμαθαν πως οι Γερμανοί είχαν στήσει βάσεις εκεί, οι Νορβηγοί πρότειναν ανάκτηση του νησιού το καλοκαίρι του 1942. Αναγνωριστικές πτήσεις έδειξαν ότι δεν υπήρχε πολύ προσωπικό και ότι η ανάκτησή του δεν απαιτούσε απαραίτητα στρατιωτική παρουσία. Στις 13 Μαΐου δύο πλοία έφτασαν στο Σβάλμπαρντ υπό τις εντολές του Άιναρ Σβέρντρουπ, διευθύνοντος συμβούλου της Store Norske – της εταιρείας ανθρακωρύχων που εδραστηριοποιείτο στο Σβάλμπαρντ. Ο Σβέρντρουπ είχε προσφερθεί ο ίδιος να ηγηθεί της αποστολής, καθώς γνώριζε την περιοχή. Δεν είχε στρατιωτική εμπειρία, μα η επιχείρηση αντιμετωπιζόταν ως κυρίως οικονομικού χαρακτήρα.
Όπως διαπιστώθηκε, επρόκειτο για ένα πολύ μεγάλο λάθος: Κατά την άφιξή τους τα πλοία δέχτηκαν την επίθεση τεσσάρων γερμανικών βομβαρδιστικών μακράς εμβέλειας FW 200 Condor. Και τα δύο πλοία χτυπήθηκαν, με το πρώτο να βυθίζεται σχεδόν αμέσως και το δεύτερο να πιάνει φωτιά και να αχρηστεύεται γρήγορα. Δεκατρείς Νορβηγοί σκοτώθηκαν επί τόπου, μεταξύ των οποίων και ο Σβέρντρουπ, και από τους εννιά τραυματίες δύο πέθαναν αργότερα από τα τραύματά τους. Οι άλλοι 60 υποχώρησαν στο Μπάρεντσμπεργκ.
Αργότερα το καλοκαίρι οι Σύμμαχοι προσπάθησαν ξανά- και αυτή τη φορά ήταν έτοιμοι: Στις 15 Ιουνίου το καταδρομικό HMS Manchester, συνοδευόμενο από το αντιτορπιλικό HMS Eclpise, έφτασε στο νησί. Η βάση στο Αντβεντφιόρδεν είχε εγκαταλειφθεί: Οι Γερμανοί είχαν αφήσει εκεί έναν αυτοματοποιημένο σταθμό και είχαν φύγει. Η βάση καταλήφθηκε από τους Συμμάχους- ωστόσο από το Νούσμπαουμ στέλνονταν ακόμα αναφορές. Μακριά από τους κύριους οικισμούς, άντεξε κατά τον χειμώνα, μέχρι που το επόμενο καλοκαίρι (20 Ιουνίου 1943) δέχτηκε αιφνιδιαστική επίθεση από νορβηγικές δυνάμεις. Ένας άνδρας σκοτώθηκε και οι άλλοι πέντε τράπηκαν σε φυγή, διαφεύγοντας με γερμανικό υποβρύχιο.
Παρεμφερείς δραστηριότητες συνεχίστηκαν κατά τον πόλεμο: Δεν έγινε κάποια μεγάλη μάχη, μα λάμβαναν χώρα αψιμαχίες στο αρχιπέλαγος καθώς και οι δύο πλευρές προσπαθούσαν να πάρουν τον έλεγχό του. Σε μια από τις επιχειρήσεις συμμετείχε το πανίσχυρο γερμανικό θωρηκτό «Τίρπιτς», που, μαζί με το καταδρομικό μάχης «Σάρνχορστ», επιτέθηκε σε συμμαχικές δυνάμεις λίγο μετά την επιδρομή στη βάση Νούσμπαουμ, με αποτέλεσμα τον θάνατο έξι Νορβηγών και τη σύλληψη 31 αιχμαλώτων στις 8 Σεπτεμβρίου 1943. Ωστόσο δεν κράτησαν για πολύ το νησί, καθώς στις 19 Οκτωβρίου έφτασε το αμερικανικό καταδρομικό USS Tuscaloosa, με προμήθειες και ενισχύσεις. Οι Σύμμαχοι κυριάρχησαν και πάλι στο κύριο φιόρδ.
Οι Γερμανοί πάντως κατάφεραν να χτίσουν μια τελευταία μετεωρολογική βάση, μακριά από τους οικισμούς στο νησί του Σπίτσμπεργκεν. Με την επιχείρηση Haudegen στήθηκε ένας μετεωρολογικός σταθμός στη βόρεια ακτή του ακατοίκητου νησιού Νορντάουστλαντλετ, που άρχισε να μεταδίδει δεδομένα στη Γκεστάπο στο Τρόμσο της βόρειας Νορβηγίας στις 9 Σεπτεμβρίου 1944. Συνέχισε να το κάνει καθ’όλη τη διάρκεια του πολέμου, παραμένοντας ανενόχλητο – προστασία του ήταν η θέση του, σε μια τόσο απομακρυσμένη περιοχή. Ωστόσο αυτό ήταν και το πρόβλημα των Γερμανών που επάνδρωναν στον σταθμό: Μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ, το Τρόμσο διέταξε την καταστροφή των προγνώσεων και των εγγράφων στη βάση και την προετοιμασία τους για αποστολή διάσωσης, η οποία όμως δεν ήρθε ποτέ. Στις 24 Μαΐου τα σήματα από το Τρόμσο σταμάτησαν και το προσωπικό της βάσης έμεινε αποκλεισμένο, καθώς είχε μόνο μια βάρκα με κουπιά.
Οι 11 άνδρες συνέχισαν τις μετεωρολογικές και επιστημονικές έρευνες, αναμένοντας νέα από τη Γερμανία. Τελικά τον Αύγουστο άρχισαν να στέλνουν σήματα κινδύνου σε κανάλια των Συμμάχων και στις αρχές του Σεπτεμβρίου κάποια ελήφθησαν από τη Νορβηγία, που έστειλε ένα πλοίο να τους διασώσει και να δεχτεί επίσημα την παράδοσή τους. Ήταν οι τελευταίοι του στρατού του Χίτλερ που παραδόθηκαν.
Μετά τον πόλεμο
Τα δομικά υλικά στο Σβάλμπαρντ σπανίζουν, οπότε και αυτά της βάσης Νούσμπαουμ ανακυκλώθηκαν μετά τον πόλεμο για χρήση σε άλλα κτίρια. Το 1992 ωστόσο ψηφίστηκε νόμος περί πολιτιστικής κληρονομιάς που απαγόρευε να πειραχτεί οτιδήποτε ήταν από πριν το 1946. Έκτοτε τα απομεινάρια των βάσεων παραμένουν ανέγγιχτα. Επίσης, υπάρχουν και άλλα ίχνη του πολέμου, όπως ένα γερμανικό πολεμικό αεροσκάφος Ju 88, μεγάλο μέρος του οποίου παραμένει ακόμα εκεί μετά από μια φαινομενικά δύσκολη προσγείωση. Το αεροπλάνο αυτό ήταν ένα από αυτά που χρησιμοποιήθηκαν σε επίθεση εναντίον του κονβόι PQ 18– μιας συμμαχικής νηοπομπής που έφυγε από τη Σκωτία στις 2 Σεπτεμβρίου 1942 με προορισμό την Ισλανδία και μετά το Αρχάγγελσκ τη ς Σοβιετικής Ένωσης. Το συγκεκριμένο αεροσκάφος είχε υποστεί ζημιές από τα αντιαεροπορικά των συμμαχικών πλοίων και έκανε αναγκαστική προσγείωση στο Σπιτσμπέργκεν, με το πλήρωμα να διασώζεται αργότερα.
Στο Σβάλμπαρντ ίσως παίξει ξανά ρόλο σε κάποια μελλοντική σύγκρουση στον βορρά: Από το 2022 και μετά οι σχέσεις μεταξύ των νορβηγικών οικισμών και των ρωσικών δεν είναι καλές, και πολλοί tour operators δεν πηγαίνουν επισκέπτες στους ρωσικούς οικισμούς, που είναι κρατικής ιδιοκτησίας. Παράλληλα, καθώς το ενδιαφέρον για την Αρκτική ενισχύεται- με τις ΗΠΑ να εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον για τη Γροιλανδία- και άλλες χώρες προσπαθούν να αποκτήσουν παρουσία στο Σβάλμπαρντ, όπως η Κίνα που έχει προσπαθήσει να αγοράσει εκτάσεις στα νησιά του.
