Με μνημόνια ή χωρίς μνημόνια, η Ελλάδα έπρεπε να εφαρμόσει λιτότητα.

Πρόσφατα, ο Νίκος Χριστοδουλάκης, που διετέλεσε υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών το 2001-2004, είπε ότι υπήρχε και άλλος λιγότερο επώδυνος δρόμος από το πρώτο μνημόνιο του 2010, αποδεικνύοντας πόσο δύσκολο είναι στην πράξη να είσαι ταυτόχρονα οικονομολόγος και πολιτικός. Ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου που ήταν Υπουργός Οικονομικών την περίοδο 2009-2011, και ο πρώην Υφυπουργός Φίλλιπος Σαχινίδης, αντέδρασαν άμεσα λέγοντας «Δε θέλουμε να πιστέψουμε ότι ο κύριος Χριστοδουλάκης εννοεί πως, αντί για την προσφυγή σε θεσμικούς δανειστές, θα ήταν προτιμότερο η τότε κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ να είχε επιλέξει τον δρόμο της χρεοκοπίας…».

Ο Παύλος Γερουλάνος, ο Χάρης Δούκας και ο Νίκος Παπανδρέου προέβησαν σε σκληρή κριτική του Ν. Χριστοδουλάκη, με τον Ν. Παπανδρέου να ζητά παραίτησή του από τα όργανα του ΠΑΣΟΚ. Η Χαριλάου Τρικούπη προσπάθησε να κατεβάσει τους τόνους.

Πριν αναλύσω την επιστημονική γνώμη μου για το θέμα, θα ξεκινήσω με δύο προσωπικές εμπειρίες. Το καλοκαίρι του 2010 ήμουν μέλος μίας εξωτερικής επιτροπής αξιολόγησης ενός τμήματος του ΟΠΑ. Πριν την αξιολόγηση είπα δημόσια στο μπλογκ μου ότι η Ελλάδα έπρεπε άμεσα να κάνει αναδιάρθρωση του χρέους και αυτή ήταν η μόνη λύση, όπως είχε πει και ο πολύ γνωστός οικονομολόγος Ρουμπίνι. Η αντίδραση που εξέλαβα ήταν ένα ευγενικό «μας προσβάλλετε κ. Τσουλουχά» από τον αείμνηστο, πλέον, Καθηγητή Αυλωνίτη του ΟΠΑ. «Εμείς πληρώνουμε τα δάνειά μας, μου είπε.»

Το καλοκαίρι του 2011, ενώ ήμουν επισκέπτης στο ΔΝΤ, μου μετέφεραν μία ιστορία από επίσκεψη του Γιώργου Αλογοσκούφη, που διετέλεσε υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών το 2004-2009. Ως είθισται, όταν Έλληνας Υπουργός Οικονομικών επισκέπτεται την Ουάσιγκτον, συμμετέχει σε γεύμα με τους Έλληνες του ΔΝΤ. Ανήσυχοι ρώτησαν λοιπόν τον αντικειμενικά διαπρεπή οικονομολόγο Γ. Αλογοσκούφη για τον ακριβή λόγο χρέους προς εθνικό προϊόν (Debt to GDP ratio). Ο κ. Αλογοσκούφης απέφυγε να απαντήσει την ερώτηση λέγοντας «με αυτά θα ασχολούμαστε τώρα;», και τα στελέχη του είπαν «μα κ. Αλογοσκούφη εμείς με αυτά ασχολούμαστε καθότι είμαστε ΔΝΤ.». Τελικώς απάντησε «μην ανησυχείτε, θα ανεβεί το εθνικό προϊόν και θα πέσει το πηλίκο». Έτσι μου μεταφέρθηκε η συζήτηση.

Τις πταίει

Οι δύο αυτές ιστορίες αντανακλούν μερικά από τα συμπεράσματα αυτού του άρθρου τα οποία παραθέτω καθώς τα αναλύω επιστημονικά. Πρώτον, μπήκαμε στο ευρώ με δημιουργική λογιστική, σε κάποιο βαθμό, και πριν την ώρα μας. Για αυτό υπεύθυνη ήταν η κυβέρνηση Σημίτη, όπως το έχω αναλύσει στα άρθρα που αναφέρομαι παρακάτω. Ναι, η Ελλάδα μπορούσε με μεγάλη πιθανότητα να αποφύγει τα μνημόνια κάνοντας αναδιάρθρωση του χρέους το 2010 ή νωρίτερα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η Ελλάδα θα απέφευγε τη λιτότητα. Δεν υπήρχε όμως πολιτική βούληση για αναδιάρθρωση του χρέους ούτε εσωτερικά, ούτε εξωτερικά, και ούτε η εγχώρια ακαδημαϊκή ελίτ, ούτε κανένας άλλος, ήθελε κάτι τέτοιο. Ο κύριος υπόλογος της κρίσης είναι η κυβέρνηση Κώστα Καραμανλή με την υπερβολική έκρηξη δαπανών από εξωτερικό δανεισμό, αλλά τα λάθη είναι βαθύτερα χρονικά. Η κυβέρνηση Καραμανλή ήλπιζε ότι θα μειωνόταν ο λόγος χρέους προς εθνικό προϊόν με αύξηση του ΑΕΠ, κάτι που δεν συνέβη λόγω χρόνιων διαρθρωτικών προβλημάτων και στρεβλώσεων της Ελληνικής οικονομίας, και λόγω δυσμενών διεθνών συνθηκών μετά την χρηματοοικονομική κρίση του 2008-2009, παρότι ο Γ. Αλογοσκούφης αύξησε το ΑΕΠ με “GDP rebasing”, δηλαδή με αλλαγή του τρόπου μέτρησης του ΑΕΠ. Η κυβέρνηση Κώστα Καραμανλή φταίει και για ένα άλλο λόγο. Έγιναν υπέρογκα έξοδα για τους Ολυμπιακούς, αλλά τα έργα καθυστέρησαν να ολοκληρωθούν, με συνέπεια να υποστούμε σημαντική δυσφήμηση στα διεθνή ΜΜΕ, και σημαντική μείωση εσόδων από Ολυμπιακό τουρισμό.

Λεφτά υπάρχουν

Αυτός που ουσιαστικά δεν φταίει είναι η κυβέρνηση Γιώργου Παπανδρέου. Ο Γ. Παπανδρέου είναι αυτός που δημοσιοποίησε το πρόβλημα που δεν είχε προκαλέσει. Αν η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου έκανε κούρεμα μονομερώς, δηλαδή χωρίς την έγκριση των ισχυρών της Ευρώπης, υποπτεύομαι φοβόταν ότι αν κάτι δεν πήγαινε καλά δεν θα είχαμε υποστήριξη. Ο Γ. Παπανδρέου αντιμετώπισε αυστηρή κριτική για την φράση του «λεφτά υπάρχουν». Φαντάζομαι αυτό που υπονοούσε είναι ότι με καλύτερη διαχείριση υπήρχαν πόροι.

Το κλείσιμο των τραπεζών και το τρίτο μνημόνιο

Όσον αφορά το κλείσιμο των τραπεζών και το τρίτο μνημόνιο η υπευθυνότητα ανήκει στην κυβέρνηση Τσίπρα και στη «δημιουργική ασάφεια» του κ. Βαρουφάκη. Ο κ. Τσίπρας, όπως έχω αναφέρει σε άλλο άρθρο, «που είναι όντως πολιτικά οξυδερκής και χαρισματικός, μπορούσε να είχε δείξει λίγο υπομονή προς την κυβέρνηση Σαμαρά, αλλά βιαζόταν να γίνει πρωθυπουργός. Αν ο κ. Σαμαράς είχε κατορθώσει να παραμείνει στην εξουσία έστω για λίγο, η εθνική οικονομία θα είχε πάρει τελείως διαφορετική πορεία από το 2015 με τα λίγα προαπαιτούμενα που είχαν μείνει, χωρίς τους χειρισμούς του κ. Βαρουφάκη, το κλείσιμο των τραπεζών και τα capital controls. Έτσι ο κ. Τσίπρας έγινε de facto ο άρχων της κυβίστησης και ο ιδιοκτήτης του τρίτου μνημονίου. Αν ο κ. Τσίπρας είχε υπομονή θα είχαμε γλυτώσει πολλά δεινά, ο κ. Σαμαράς θα είχε υποστεί το πολιτικό κόστος, προς τιμήν του, και ο κ. Τσίπρας θα είχε γίνει πρωθυπουργός στην ώρα του.»

Έγκλημα και τιμωρία

Είναι σημαντικό βέβαια να ξεκαθαρίσουμε ότι κανένας Έλληνας δεν ήθελε το κακό της Ελλάδος. Όλοι για την Ελλάδα και το εθνικό γόητρο πασχίζανε και νομίζανε ότι κάνανε ότι καλύτερο μπορούσαν. Δυστυχώς, ουδείς αλάνθαστος. Αλλά αυτά τα λάθη τα πλήρωσε οικτρά ο Ελληνικός λαός. Από την άλλη, πολλοί «συνέταιροί» μας, όπως ο κ. Σόιμπλε, ήθελαν την παραδειγματική τιμωρία της Ελλάδος και του εκλεκτορικού σώματος, δηλαδή των πολιτών, λόγω του προβλήματος moral hazard (κακοδιαχείρισης, ας πούμε) που οδήγησε στην κρίση.

Τα αίτια της κρίσης

Ως Καθηγητής Οικονομικών έχω τεκμηριώσει την άποψή μου σε αρκετά άρθρα. Τα δύο είναι επιστημονικά και εμπνεύστηκαν όταν ήμουν επισκέπτης στο ΔΝΤ. Βλέπε, «Why do Countries in Financial Distress Strategically Delay Seeking Help?», Journal of Government and Economics 2 (2021) 100006, και «Bailing out Conflicted Sovereigns», Journal of Financial Intermediation 51 (2022) 100979, το δεύτερο με συν-συγγραφέα τον Charles Calomiris του Columbia University. Επίσης βλέπε άρθρα γνώμης μου με τίτλους «The Political Economics of Europe’s Resurrection», «Η Ελληνική οικονομική κρίση και ο ρόλος της Γερμανίας», και «20 χρόνια με Ευρώ: Ναι μεν αλλά».

Τα αίτια της κρίσης είναι λίγο πολύ γνωστά. Όπως αναφέρω σε ένα από τα παραπάνω άρθρα «Μερικά σημαντικά αίτια ήταν η απροθυμία εφαρμογής διαρθρωτικών αλλαγών, η απροθυμία εφαρμογής δημοσιονομικής πειθαρχίας, ο αλόγιστος δανεισμός με επιτόκια Γερμανίας μετά την είσοδο στην Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση, η αύξηση μισθών πάνω από την παραγωγικότητα (βλέπε C.A. Ioannou, K.N. Kanellopoulos and S. Petros, “Wages, Productivity and Competitiveness in Greece”, SEV (2019)), η αδυναμία συλλογής φόρων, και φυσικά τα Greek statistics (τα Ελληνικά στατιστικά στοιχεία). Όλα αυτά δυστυχώς εξηγούνται από τις πελατειακές σχέσεις και την διαπλοκή που είχαν μαστίσει την πολιτική μας ζωή κατά το παρελθόν.»

Η βιωσιμότητα του χρέους

Το 2010 ή νωρίτερα όταν ξεπέρναγε ο λόγος χρέους προς εθνικό προϊόν το 125%, θα μπορούσαν οι κυβερνήσεις να αναδιαρθρώσουν το χρέος. Θεωρητικά η αναδιάρθρωση γίνεται με «κούρεμα» του κεφαλαίου των δανείων, με παράταση της τελικής ημερομηνίας εξόφλησης, ή με μείωση των επιτοκίων. Η Ελλάδα θα μπορούσε να είχε κάνει ένα κούρεμα, παραδείγματος χάριν, της τάξης του 20% που θα οδηγούσε σε επαρκή μείωση του λόγου χρέους προς εθνικό προϊόν. Θα συνέχιζαν οι αγορές να αγοράζουν Ελληνικό χρέος μετά το κούρεμα; Δύσκολο να ξέρουμε σίγουρα, αλλά μάλλον ναι καθότι θα ήταν περισσότερο βιώσιμο. Το πρόβλημα ήταν ότι κανένας, ούτε εσωτερικά ούτε εξωτερικά, δεν είχε την πολιτική βούληση να το κάνει. Η μεν κ. Μέρκελ δεν ήθελε να ρισκάρει το καινούργιο νόμισμα, οι δε Γάλλοι φίλοι μας ήταν αρκετά εκτεθειμένοι μέσω των τραπεζών τους.

Επιστροφή στη δραχμή;

Είναι απορίας άξιον ότι ενώ πολλοί διαπρεπείς Έλληνες οικονομολόγοι ήταν εναντίον του δυνητικά εύκολου κουρέματος, δυστυχώς ήταν υπέρ της επιστροφής στη δραχμή. Αν επιστρέφαμε στην δραχμή, θα έχανε καθημερινώς την αξία της στις χρηματαγορές, που θα έκανε την αποπληρωμή του χρέους αδύνατη.

ΔΝΤ και ΕΚΤ

Το πρόβλημα με την καθυστέρηση της αναδιάρθρωσης, όπως ανέφερα σε άλλο άρθρο, είναι ότι «η Ελλάδα έπρεπε να καταφύγει στο ΔΝΤ και την ΕΚΤ. Όμως η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αθετήσει αυτά τα δάνεια (καθώς δεν περιλαμβάνουν ασφάλιστρο αθέτησης πληρωμών). Έτσι, όταν ένα «κούρεμα» έγινε αναπόφευκτο αργότερα (το λεγόμενο Private Sector Involvement (PSI; Συμμετοχή του Ιδιωτικού Τομέα), έπρεπε να είναι ένα πολύ μεγαλύτερο κούρεμα. Ένα πρόσθετο πρόβλημα είναι ότι το αναδιαρθρωμένο χρέος εκδίδεται συχνά σύμφωνα με το βρετανικό δίκαιο, γεγονός που καθιστά την περαιτέρω αναδιάρθρωση πολύ πιο δύσκολη.» Έτσι το μετέπειτα κούρεμα σε ονομαστική αξία έφτασε στο 53.5%.

Μνημόνια

Συνέπεια του ότι δεν έγινε κούρεμα νωρίς ήταν ότι η Ελλάδα έχασε πλήρως την πρόσβαση στις αγορές και έμπλεξε με τα μνημόνια. Με μνημόνια ή χωρίς μνημόνια, η Ελλάδα έπρεπε να εφαρμόσει λιτότητα και να ανεβάσει τους φόρους ή να βελτιώσει την συλλογή τους, την στιγμή που σοβαρές αναπτυξιακές προοπτικές δεν υπήρχαν. Το ζητούμενο ήταν να δημιουργηθούν πρωτογενή πλεονάσματα τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αποπληρωμή του χρέους. Έπρεπε να έρθουν απέξω για να μας το πουν αυτό; Οι διαρθρωτικές αλλαγές ήταν επίσης αναγκαίες για ανάπτυξη, αλλά πολλές ακόμα δεν έχουν γίνει. Πάρτε για παράδειγμα την εξάλειψη της γραφειοκρατίας. Η γραφειοκρατία δεν έχει εξαλειφθεί αλλά έχει ψηφιοποιηθεί.

Εσωτερική υποτίμηση

Τη στιγμή που δεν μπορούσαμε να υποτιμήσουμε το νόμισμα, η εσωτερική υποτίμηση (δηλαδή η μείωση του κόστους εργασίας) ήταν αναγκαία, και μας επιβλήθηκε, για να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, για την προσέλκυση επενδύσεων και για την προώθηση των εξαγωγών. Επειδή τα τελευταία δύο δεν συνέβησαν στο βαθμό που θα έπρεπε, και ούτε οι τιμές έπεσαν για διαθρωτικούς λόγους ή λόγω διεθνών συνθηκών, ενώ το στεγαστικό πρόβλημα επιτάχυνε τα προβλήματα, η εσωτερική υποτίμηση φτωχοποίησε τους Έλληνες. Χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα στην Ελλάδα είναι η αναποτελεσματικότητα του Ελληνικού κράτους, η γραφειοκρατία, η συνεχιζόμενη αν και μειωμένη διαφθορά, και η κυριαρχία της αγοράς από ολιγοπώλια και τοπικά μονοπώλια. Η φτωχοποίηση που προήλθε από την εσωτερική υποτίμηση, το στεγαστικό πρόβλημα και τον πληθωρισμό, επέτεινε την φτωχοποίηση που προήλθε όταν μπήκαμε στο ευρώ πρόωρα, με την εξαιρετικά χαμηλή ισοτιμία των 340.75 δραχμών ανά ευρώ. Και φτάνουμε σήμερα στο σημείο οι φτωχοποιημένοι πλέον Έλληνες να ζούνε με τα επιδόματα της κυβέρνησης.

Συμπέρασμα

Εν κατακλείδι, οικονομικά μάλλον θα μπορούσαμε να αποφύγουμε το πρώτο μνημόνιο, αλλά δεν υπήρχε η πολιτική βούληση εσωτερικά και εξωτερικά. Την λιτότητα δε δεν θα την αποφεύγαμε έτσι και αλλιώς. Ελπίζω το άρθρο αυτό να σας βοήθησε να καταλάβετε την πολυπλοκότητα του προβλήματος.

 

* Ο Φάνης Τσουλουχάς, tsoulouhas.eu, είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Μερσέντ. Αυτό το άρθρο περιέχει αυστηρά προσωπικές απόψεις που δεν αντιπροσωπεύουν το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.