Μία έρευνα από την οργάνωση Promitheas για την κατάσταση της διατροφής στις ελληνικές φυλακές.

Γράφει ο κρατούμενος και δημοσιογράφος David M. Reutter σε άρθρο του στο Prison legal news ότι το φαγητό εκτός από την θρεπτική του αξία έχει και μια επίσης σημαντική αξία, την κοινωνική. Πως αν οι δεσμοί δημιουργούνται στην κοινωνία με το μοίρασμα του ψωμιού όταν οι άνθρωποι κάθονται γύρω από το ίδιο τραπέζι, στη φυλακή επιτελεί επιπλέον κοινωνικές λειτουργίες για τους κρατούμενους καθώς τα γεύματα είναι αυτά που μοιράζουν τον εγκάθειρκτο χρόνο μέσα στη μέρα. Είναι τα γεύματα που καθορίζουν το πρόγραμμα της φυλακής, είναι αυτά που τεμαχίζουν τη μέρα κάνοντας την να περνάει.

Μια παγκόσμια επισκόπηση του φαγητού των φυλακών

Τα γεύματα που σερβίρονται στους κρατουμένους, σύμφωνα με τον D. Reutter, διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την εποχή και τον τόπο. Στο βορειοανατολικό τμήμα των Ηνωμένων Πολιτειών, για παράδειγμα, οι κρατούμενοι κάποτε έτρωγαν αυτό που λόγω της αφθονίας του θεωρούνταν φαγητό για φτωχούς: αστακό. Μέχρι τον 19ο αιώνα ο αστακός θεωρούνταν φαγητό χαμηλής κατηγορίας, που τρώγονταν μόνο από τους φτωχούς και τους τροφίμους ιδρυμάτων. Μάλιστα ορισμένες αποικίες είχαν νόμους που απαγόρευαν τη σίτιση των κρατουμένων με αστακούς περισσότερο από μία φορά την εβδομάδα, επειδή θεωρούνταν απάνθρωπο, όπως το να αναγκάζεις τους ανθρώπους να τρώνε αρουραίους.

Ένα μενού του 1946 από την ομοσπονδιακή φυλακή στο νησί Αλκατράζ ανέφερε μια σειρά από γευστικά πιάτα, όπως ψητό χοιρινό ώμο, μοσχαρίσια πίτα κατσαρόλας, ψητές κροκέτες κρέατος με σάλτσα μπεσαμέλ, σούπα πατάτας, τηγανητά αυγά και σπανάκι με μπέικον.

Μεταξύ των φυλακών του κόσμου, η Νορβηγία έχει τη φήμη των πιο ανθρώπινων εγκαταστάσεων. Στη φυλακή Μπαστόι του δήμου Χόρτεν, οι κρατούμενοι σερβίρονται ψαροκεφτέδες με λευκή σάλτσα και γαρίδες, κοτόπουλο κον καρνέ και σολομό.

Στην Ιαπωνία, τα γεύματα περιλαμβάνουν τηγανητά ψάρια, σούπα Μίσο, ρύζι με κριθάρι, ραπανάκι Ντάικον και σαλάτα με χυλοπίτες, ενώ στους φυλακισμένους στην Ινδία σερβίρεται ένα πιάτο με ρύζι για πρωινό. Το μεσημεριανό γεύμα αποτελείται από φακές στιφάδο με ρύζι και κάρυ. Το δείπνο είναι σούπα με χυμό ταμαρίντας και ρύζι. Τις Κυριακές σερβίρεται κατσίκα ή κοτόπουλο με κάρυ. Οι κρατούμενοι στη Δανία μπορούν να ετοιμάζουν μόνοι τους τα γεύματά τους.

Το φαγητό στις φυλακές μπορεί να είναι πολύ χειρότερο σε χώρες όπου οι κρατούμενοι τυγχάνουν κακής μεταχείρισης και η ευημερία τους δεν θεωρείται προτεραιότητα.

Ο Andre Barabanov εξέτισε τέσσερα χρόνια στις φυλακές της Ρωσίας μετά από μια διαδήλωση κατά του Πούτιν το 2012 και σύμφωνα με την μαρτυρία του «Στην καντίνα της φυλακής δεν μας έδιναν κουάκερ, αλλά μια ακατανόητη γκρίζα μάζα. Είχα στομαχικά προβλήματα και ένιωθα σαν να προσπαθούσαν να με σκοτώσουν».

Στην Ταϊλάνδη, οι επισκέπτες μπορούν να παραδίδουν φαγητό στους κρατούμενους όμως όσοι δεν είναι τόσο τυχεροί πρέπει να τρώνε το φαγητό της φυλακής. Ο Χάρι Νικολαΐδης, ένας Αυστραλός που εξέτισε έξι μήνες σε φυλακή της Μπανγκόκ για δυσφήμιση της μοναρχίας της Ταϊλάνδης περιέγραψε πως «Μέχρι τις επτά χτυπούσε ένα κουδούνι και οι κρατούμενοι έκαναν ουρά στην τραπεζαρία, όπου τα πιάτα με αχνιστά φλούδια ρυζιού βρίσκονταν στους πάγκους για μισή ώρα. Αν και πεινασμένος, αντιστάθηκα στον πειρασμό να δοκιμάσω τις θολές σούπες, έχοντας δει γάτες να κάνουν εμετό αφού τις τάισαν με τα αποφάγια».

Η Κίνα, σύμφωνα με τον Αμερικανό Stuart B. Foster διαθέτει ένα βάναυσο σύστημα φυλακών. Ενώ εξέτιε οκτώ μήνες σε μια κινεζική φυλακή, ο Foster αναγκάστηκε να συναρμολογεί χριστουγεννιάτικα φωτάκια όλη την ημέρα εκτός από δύο 10λεπτα διαλείμματα για μεσημεριανό γεύμα και δείπνο. Εάν η παραγωγή εργασίας των κρατουμένων δεν κρίνονταν ως επαρκής, οι μερίδες τους μειώνονταν στο μισό.

«Σε κάθε γεύμα μας έδιναν ρύζι, γογγύλια και λίγο χοιρινό λίπος, το οποίο είχε απαίσια γεύση, αλλά ήταν αρκετό για να συντηρήσουμε τη ζωή. Η περικοπή των μερίδων φαγητού ήταν καταστροφική και είδα μερικούς κρατούμενους να αρχίζουν να φαίνονται σκελετωμένοι».

Οι χειρότερες συνθήκες για τους κρατούμενους όσον αφορά το φαγητό βρίσκονται στην Αφρική. Το 2008, τα Ηνωμένα Έθνη ανέφεραν ότι τουλάχιστον 26 κρατούμενοι πέθαναν λόγω υποσιτισμού στην πόλη Μπουτζί Μαΐ στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Την επόμενη χρονιά, σύμφωνα με δημοσιεύματα, περισσότεροι από τους μισούς από τους 1.300 κρατούμενους στη φυλακή Τσικουρούμπι στη Ζιμπάμπουε πέθαναν λόγω πείνας ή ασθενειών.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η όγδοη τροπολογία απαιτεί από τους υπαλλήλους των φυλακών να τηρούν τα εξελισσόμενα πρότυπα αξιοπρέπειας, πράγμα που σημαίνει ότι οι συνθήκες στις φυλακές βασίζονται στις διαρκώς βελτιούμενες συνθήκες της κοινωνίας γενικότερα. «Οι δημοσιονομικές πραγματικότητες, ωστόσο, βρίσκονται πάντα στο προσκήνιο – ιδίως όταν πρόκειται για τις υπηρεσίες σίτισης των φυλακών και των φυλακών» σημειώνει ο David M. Reutter και επισημαίνει πόσο αρνητικά έχει επηρεάσει την  σίτιση των κρατουμένων η ιδιωτικοποίηση των φυλακών στην Αμερική.

 Ενδοσκόπηση στις ελληνικές φυλακές

Παρά την αισθητή τάση που υπάρχει και στην Ελλάδα προς την ιδιωτικοποίηση των φυλακών ευτυχώς ακόμα τον έλεγχο τους τον έχει η Πολιτεία. Για καλή τύχη των κρατουμένων, το μενού των ελληνικών φυλακών δεν θυμίζει Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, όμως από την άλλη μεριά, όχι μόνο με τις φυλακές της Νορβηγίας δεν μπορεί να συγκριθεί, αλλά, όπως προκύπτει από τις σχετικές αναφορές, ούτε καν με αυτό του Αλκατράζ…

Σύμφωνα με την Πιλοτική μελέτη πρόληψης καπνίσματος και προαγωγής υγιεινής διατροφής στο ειδικό σωφρονιστικό κατάστημα νέων Βόλου[i] της οργάνωσης Promitheas κατά την οποία πραγματοποιήθηκε συλλογή Δεδομένων από τους Κρατούμενους, «η αξιολόγηση των διατροφικών συνηθειών με βάση το Μεσογειακό Διατροφικό Σκορ σε 63 από τους 86 συμμετέχοντες αποκάλυψε μέτρια προσκόλληση στο μεσογειακό διατροφικό πρότυπο[ii]».

Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν διαφορές από φυλακή σε φυλακή τόσο σε σχέση με το βασικό μενού που παρέχει η σωφρονιστική υπηρεσία -μια γκάμα που ξεκινάει από το αξιοπρεπές και φτάνει μέχρι το σκανδαλώδες- όσο και σε σχέση με τις δυνατότητες εμπλουτισμού του με επιλογές που επιβαρύνουν οικονομικά τον κρατούμενο.

Το φαγητό υπηρεσίας

Το μενού γενικώς περιλαμβάνει ό, τι προβλέπεται από ένα ιδρυματικό διαιτολόγιο με πρόβλεψη για ειδικές δίαιτες ασθενών και κρατούμενων άλλων θρησκειών όμως υπάρχει σε σχέση με το φαγητό μια ποικιλία μοτίβων από φυλακή σε φυλακή. Για παράδειγμα στις φυλακές Διαβατών, που θεωρείται η κορυφή στην εγκάθειρκτη εστίαση, το υπηρεσιακό μενού θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «εστιατορικό» αν δεχτούμε ότι αυτός ο τίτλος μπορεί να περιγράψει τα πιάτα κάποιου εστιατορίου Σ.Ε.Α. της Εθνικής Οδού.

Στις φυλακές Δομοκού, το φαγητό είναι αξιοπρεπές σε ποιότητα και ποσότητα. Τα όσπρια βέβαια όπως συμβαίνει στα καταφύγια, στον στρατό και γενικά σε μέρη που μαγειρεύονται σε μεγάλα καζάνια είναι πετυχημένα ενώ η κοτόσουπα φυλακών Δομοκού, η οποία συνοδεύεται με τυρόπιτα, θεωρείται κάτι σαν την σπεσιαλιτέ του καταστήματος. Το χειρότερο γεύμα είναι η μανέστρα με λουκάνικο Φραγκφούρτης και το πρασόρυζο.

Το γεύμα συχνά συνοδεύεται από κάτι σαν σαλάτα, δηλαδή κάποια ψιλοκομμένα φύλλα μαραμένου μαρουλιού με ξύδι ή κάτι ξεθυμασμένα κομμάτια ντομάτας, που μοιάζουν σαν να περίσσεψαν στο ψυγείο από την προηγούμενη μέρα.

Τις Κυριακές ο δίσκος περιλαμβάνει και γλυκό. Όμως είναι η μέρα που το μεσημέρι οι εργαζόμενοι στα μαγειρεία έχουν ρεπό οπότε την τελευταία μέρα της βδομάδας δεν σερβίρεται δείπνο. Οι κρατούμενοι θα πρέπει να φυλάξουν λίγο φαγητό από το ενισχυμένο με δυο βραστά αυγά μεσημεριανό τους. Το ίδιο συμβαίνει και στις φυλακές Ναυπλίου, οι οποίες κατά γενική ομολογία έχουν καλό φαγητό, αλλά και στις φυλακές Γρεβενών, οι οποίες δεν φημίζονται για την ποιότητα του.

Στις φυλακές Κορυδαλλού, τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα. Υπάρχουν κρατούμενοι που, για να φάνε τις φακές, πρώτα τις ξεπλένουν και μετά τις ξαναβράζουν, καθώς μέχρι να φτάσει το καζάνι στον προορισμό του, στην είσοδο της πτέρυγας όπου γίνεται η διανομή συσσιτίου, έχει περάσει ανοιχτό από τους γεμάτους κατσαρίδες, ποντίκια και διαφόρων ειδών βρωμιά διαδρόμους της φυλακής. Παρόμοια με το κοτόπουλο που τρώγεται αφού πρώτα αφαιρεθεί η πέτσα του η οποία έχει την λειτουργία προστατευτικού από την βρώμα. Το ίδιο με το ψωμί, ή ένα πράγμα σαν ψωμί, που φτιάχνουν στους φούρνους της ΚΑΥΦ (Κεντρική Αποθήκη Υλικού Φυλακών) και παρατάνε από το πρωί μέσα σε ανοιχτά καλάθια, στα οποία τρυπώνουν γάτες, ποντίκια και κατσαρίδες, οπότε οι κρατούμενοι τρώνε μόνο την ψίχα. Έτσι κι αλλιώς η κόρα δεν μασιέται.

Οι φυλακές Δομοκού προμηθεύονται το ψωμί από κάποιο εργοστάσιο, και φτάνει φρέσκο, νόστιμο και αφράτο, και όταν μπαγιατέψει, το κόβουν σε φέτες και το βάζουν σε χαμηλή θερμοκρασία στο φουρνάκι να γίνει παξιμάδι, για να μασουλάνε ανάμεσα στα γεύματα.

Το ψωμί διανέμετε μαζί με το πρωινό, αραιωμένο εβαπορέ ή τσάι, που στις φυλακές Δομοκού αφήνεται από τους τραπεζοκόμους (κρατούμενους δηλαδή που κάνουν αυτό το «μεροκάματο») ξημερώματα λίγο πριν την πρωινή καταμέτρηση και το άνοιγμα των κελιών, σε ταπεράκια που έχουν αφήσει οι κρατούμενοι στους πάγκους της κοινόχρηστης κουζίνας. Το ψωμί και οι μαρμελάδες-μεριδούλες αφήνονται στην χαραμάδα που βρίσκεται στη μέση της πόρτας κάθε κελιού.

Στον Κορυδαλλό, τα αφήνουν απλώς ακάλυπτα και αφύλακτα στην είσοδο της πτέρυγας, καταγελώντας κάθε έννοια υγειονομικών πρωτοκόλλων.

Στα παραπάνω συμφωνεί και η Πιλοτική μελέτη πρόληψης καπνίσματος και προαγωγής υγιεινής διατροφής στο ειδικό σωφρονιστικό κατάστημα νέων Βόλου της οργάνωσης Promitheas σύμφωνα με την οποία «η πλειονότητα των συμμετεχόντων (67,4%) κατανάλωνε πρωινό καθημερινά, ενώ το 67,9% είχε 1-3 γεύματα ημερησίως. Η χρήση της καντίνας της φυλακής ήταν μέτρια, με το 36,5% να μην την χρησιμοποιεί σχεδόν καθόλου». Επιπλέον σύμφωνα με την ίδια μελέτη το «91% των συμμετεχόντων δεν καταναλώνει ποτέ ή καταναλώνει σπάνια φρούτα και λαχανικά, ενώ υπάρχει υψηλή κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων και ζαχαρούχων ποτών».

 Δυνατότητα μαγειρέματος

Οι κρατούμενοι σε κάποιες φυλακές μπορούν να συμπληρώνουν τη διατροφή τους μαγειρεύοντας τα γεύματα τους, αν τα οικονομικά τους το επιτρέπουν, παραγγέλνοντας μια φορά την εβδομάδα από την εσωτερική καντίνα ή το σούπερ μάρκετ με το οποίο συνεργάζεται η φυλακή.

Στις φυλακές Δομοκού, υπάρχουν ηλεκτρικά μάτια σε κάθε όροφο του κοινόχρηστου χώρου της πτέρυγας, ένα ψυγείο βιτρίνα και ένα μικρό φουρνάκι. Εκεί μπορεί ο κρατούμενος να μαγειρέψει, να ζεστάνει το φαγητό που έχει φυλάξει από την προηγούμενη μέρα ή να φτιάξει την σαλάτα του. Το επίπεδο δυσκολίας ανεβαίνει καθώς απαγορεύονται τα μαχαίρια και οι κρατούμενοι καλούνται με διάφορες πατέντες όπως ακονισμένες λαμαρίνες που αποσπώνται από μπρίκια ή κονσέρβες να ξεφλουδίσουν και να κόψουν τα λαχανικά.

Το πιο συνηθισμένο φαγητό από αυτά που μαγειρεύουν μόνοι είναι τα μακαρόνια με κιμά, ενώ από γλυκά, λόγω των φθηνών πρώτων υλών που απαιτούνται, είναι πολύ διαδεδομένα ο σιμιγδαλένιος χαλβάς και το ρυζόγαλο. Σε κάποιες φυλακές, όπως αυτές του Ναυπλίου, δεν υπάρχει δυνατότητα για μαγείρεμα, ενώ σε κάποιες άλλες, ο κρατούμενος μπορεί να δώσει έτοιμη την κατσαρόλα ή το ταψάκι στα μαγειρεία για να το βάλουν στη φωτιά να γίνει.

Στον Κορυδαλλό, επιτρέπεται οι κρατούμενοι να έχουν δικό τους ηλεκτρικό μάτι μέσα στο κελί για να μαγειρεύουν, το οποίο προϋποθέτει ότι έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να το πληρώσουν, αλλά να βρεθεί και κάποιος να το αγοράσει και να το φέρει σε κάποιο επισκεπτήριο. Το μαγείρεμα σε έναν χώρο οκτώ τετραγωνικών, στον οποίο υπάρχουν και δύο κουκέτες και τουαλέτα, είναι σίγουρα μια μικρή καθημερινή οδύσσεια, ωστόσο παραμένει ένα προνόμιο που δεν μπορούν όλοι να έχουν.

Όσο για τους κοινόχρηστους χώρους μαγειρέματος στον Κορυδαλλό στην πράξη χρησιμοποιούνται ελάχιστα καθώς είναι οι τόποι με την μεγαλύτερη πυκνότητα κατσαρίδας ανά τετραγωνικό. Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για κελιά που μετατράπηκαν σε κουζίνα και έχουν με τα χρόνια αποκτήσει στέρεες πλέον στρώσεις μπίχλας.

Κοιτώντας προς το Αλκατράζ

Στο πλαίσιο του Πιλοτικού προγράμματος πρόληψης για το κάπνισμα και προαγωγή της υγιεινής διατροφής και της τακτικής φυσικής δραστηριότητας στο Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Βόλου, με φορέα υλοποίησης την οργάνωση Promitheas και εταίρο την Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία, πραγματοποιήθηκε focus group με μέλη του προσωπικού και επαγγελματίες υγείας, με σκοπό τη συλλογή δεδομένων αναφορικά με τις ανάγκες, τις προκλήσεις και τις αλλαγές που πρέπει να λάβουν χώρα στο σωφρονιστικό κατάστημα:

«Το φαγητό παρέχεται στους κρατούμενους τρεις φορές την ημέρα (πρωινό, μεσημεριανό, βραδινό) μέσα από οργανωμένο σύστημα διανομής. Το μενού είναι προκαθορισμένο και εγκρίνεται από τον υπεύθυνο του ιατρείου. Ειδικά διαιτολόγια προβλέπονται μόνο με ιατρική βεβαίωση -για παράδειγμα σε περιπτώσεις διαβήτη ή άλλων παθολογικών καταστάσεων.

Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια να λαμβάνονται υπόψη θρησκευτικές και πολιτισμικές ανάγκες, όπως π.χ. η αποφυγή χοιρινού από μουσουλμάνους κρατούμενους ή η προσαρμογή του μενού κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού. Οι συμμετέχοντες ανέφεραν θετικά ότι γίνονται προσπάθειες να υπάρχει ποικιλία στο φαγητό και να καλύπτονται βασικές διατροφικές ανάγκες, παρότι οι δυνατότητες είναι περιορισμένες.

Όσον αφορά το κυλικείο, οι απόψεις συγκλίνουν στο ότι λειτουργεί με βάση τη ζήτηση των κρατουμένων. Πωλούνται προϊόντα που ζητούν οι ίδιοι, χωρίς συγκεκριμένη πολιτική για υγιεινές επιλογές. Υπάρχει περιορισμένος έλεγχος ως προς την ποιότητα και τη διατροφική αξία των προϊόντων. Ορισμένοι εργαζόμενοι αναγνωρίζουν την ανάγκη για βελτίωση, αλλά υπογραμμίζουν ότι οι πολιτισμικές διαφορές και η χαμηλή ανταπόκριση των κρατουμένων σε πιο υγιεινές επιλογές καθιστούν την αλλαγή δύσκολη. Δύσκολη χαρακτηρίζεται και η ευαισθητοποίηση των κρατούμενων ως προς την αποδοχή πιο υγιεινών προϊόντων, ενώ γίνεται αναφορά στην απουσία επαρκούς ενημέρωσης και εκπαίδευσης για τη διατροφή».

Έτσι κάπως μοιάζει το μωσαϊκό της διατροφής των ελληνικών φυλακών. Δεν είναι βέβαια μια κατάσταση τρομαχτική όπως των ιδιωτικών φυλακών των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ρωσίας ή ακόμα περισσότερο του Κονγκό, αλλά γιατί να μην κοιτάζουμε, αν όχι προς τη Νορβηγία, έστω προς το Αλκατράζ τουλάχιστον, όσον αφορά τη σίτιση των κρατουμένων;

Γιατί, αν συμφωνήσουμε ότι οι στόχοι της φυλάκισης δεν είναι η εξουδετέρωση του παραβάτη, θα πρέπει να συμφωνήσουμε επίσης ότι μια επαρκής σε ποσότητα και ποιότητα διατροφή είναι προϋπόθεση για να μην προκαλέσουμε την εξουδετέρωση.

 

Τάσος Θεοφίλου

 

[i] Η μελέτη διεξήχθη κατά την περίοδο Φεβρουαρίου-Απριλίου 2025 στο Ειδικό Σωφρονιστικό

Κατάστημα Νέων Βόλου. Το δείγμα αποτέλεσαν 86 άνδρες κρατούμενοι ηλικίας 18-27 ετών.

Η συλλογή δεδομένων πραγματοποιήθηκε μέσω δομημένων συνεντεύξεων που περιλάμβαναν

ερωτηματολόγια για τις καπνιστικές συμπεριφορές, τις διατροφικές συνήθειες

(συμπεριλαμβανομένου του Μεσογειακού Διατροφικού Σκορ) και τη φυσική δραστηριότητα

(International Physical Activity Questionnaire – IPAQ).

 

[ii] Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία υλοποιείται από την οργάνωση Promitheas με εταίρο την Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία στα πλαίσια του Προγράμματος Θεματικών Δωρεών 2024-2025 του Ιδρύματος Μποδοσάκη στον πυλώνα της Πρωτογενούς Πρόληψης Υγείας