Το μέλλον της τουρκικής οικονομίας θα κριθεί όχι μόνο από τους αριθμούς, αλλά και από την ικανότητα του κράτους να διαχειριστεί τις εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις.

Η Τουρκία των τελευταίων ετών παρουσιάζει ένα οικονομικό φαινόμενο που προκαλεί απορία και προβληματισμό. Παρά τις έντονες προκλήσεις, όπως ο υψηλός πληθωρισμός, η υποτίμηση του νομίσματος και η θεσμική αστάθεια, η χώρα καταγράφει δυνατούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το παρόν άρθρο επιχειρεί να αναλύσει τα αίτια, τις αντιφάσεις και τις προοπτικές αυτής της οικονομικής πορείας.

Το ενδιαφέρον με την οικονομία της Τουρκίας ξεκινάει το έτος 2021. Εν μέσω Κορονοϊού και ραγδαίας επιδείνωσης της παγκόσμιας οικονομίας, η τουρκική οικονομία κατέγραψε μια από τις εντυπωσιακότερες ανακάμψεις διεθνώς. Παρά την πτωτική πορεία του ΑΕΠ από το 2014 ως το 2020 (700 δισ. ευρώ), η τουρκική οικονομία απογειώθηκε το 2021 με ανάπτυξη 13,82% και συνεχίζει με αυξήσεις άνω του 10% ετησίως! Αποτέλεσμα είναι σήμερα η Τουρκία να διαθέτει μια οικονομία 1,3 τρισ. δολαρίων! και να αποτελεί την 17^η [1]σε μέγεθος οικονομία στον κόσμο! Και όλα αυτά συνέβησαν μέσα σε μόλις πέντε χρόνια.

Προκύπτουν τρία βασικά ερωτήματα. Πρώτον, πώς εξηγείται μια χώρα με κακούς λοιπούς δείκτες (πληθωρισμός, επιτόκιο δανεισμού, εξωτερικό χρέος, κλπ) να καταγράφει τόσο μεγάλη αύξηση στο ονομαστικό ΑΕΠ της; Δεύτερο, πώς εξηγείται μια χώρα με εκτεταμένη διαφθορά να μπορεί να επιτυγχάνει τόσο εντυπωσιακούς στόχους ανάπτυξης; Τέλος, πόσο αξιόπιστα είναι τα στατιστικά στοιχεία σε μια χώρα με θεσμική ανεπάρκεια και απροκάλυπτο κομματικό παρεμβατισμό;

Η αύξηση του ΑΕΠ παρά τους αρνητικούς δείκτες

Κατ’ αρχάς, να θυμίσουμε ότι σε παλαιότερο άρθρο στη Huffington Post[2] είχαμε εξετάσει τις δυναμικές της τουρκικής ανάπτυξης από το 2001 και έπειτα. Απλά αξίζει να σημειώσουμε ότι σε όρους ΑΕΠ η Ελλάδα και η Τουρκία το 2000 εκκινούσαν από το ίδιο σημείο περίπου (το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Ελλάδος το 2002 ήταν 153,8 δις δολάρια ενώ της Τουρκίας 238,4 δις δολάρια) με την Ελλάδα να έχει τις καλύτερες προοπτικές και την Τουρκία στον αντίποδα να έχει, από το 2001, ζητήσει την βοήθεια του ΔΝΤ για να εξέλθει από την οικονομική κρίση που αντιμετώπιζε. 

Στο διάγραμμα αυτό μπορούμε να δούμε την δυναμική της ανάπτυξη του τουρκικού ΑΕΠ, ιδιαίτερα μετά το έτος 2005 αλλά και την ευμεταβλητότητα του. Είναι εντυπωσιακό ότι μόλις πριν μια εικοσαετία οι δύο χώρες ξεκινούσαν από την ίδια αφετηρία. 

Ας έρθουμε όμως στο σήμερα. Η οικονομία της Τουρκίας παρουσιάζει μερικές από τις μεγαλύτερες ανομοιομορφίες στον σύγχρονο κόσμο. Έχει ετήσιο πληθωρισμό 58% ενώ το 2022 κατέγραφε πληθωρισμό 72.31%[3].  Η τουρκική λίρα βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση και από το 2022 έχει απωλέσει περίπου το 66% της αξίας της έναντι του δολαρίου και του Ευρώ[4]. Πολλοί υποστηρίζουν ότι με αυτόν τον τρόπο τα τουρκικά προϊόντα γίνονται περισσότερο ελκυστικά για εξαγωγές αλλά από την άλλη η Τουρκία ξοδεύει τεράστια ποσά για εισαγωγές πρώτων υλών, ενέργειας αλλά και για την αποπληρωμή του δημοσίου χρέους της, που ένα σημαντικό μέρος του είναι εκφρασμένο σε ξένο νόμισμα. Τον Σεπτέμβριο του 2024 το εξωτερικό χρέος της χώρας έφτασε στο ιστορικό υψηλό των 525,8 δισ. δολαρίων[5].

Και όσο τα επιτόκια διεθνώς αυξάνονται τόσο η Τουρκία έχει να πληρώσει περισσότερα σε τόκους για το εξωτερικό της χρέος. Βέβαια είναι γεγονός ότι όσο αυξάνεται το ΑΕΠ της χώρας το εξωτερικό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ παραμένει ελέγξιμο, τί γίνεται όμως σε περίπτωση που η ραγδαία αύξηση του ΑΕΠ σταματήσει ή ακόμα χειρότερα υποχωρήσει;

Και είναι αλήθεια ότι το διάγραμμα της διακύμανσης του ΑΕΠ της Τουρκίας μοιάζει με καρδιογράφημα με μεγάλες μεταβολές μέσα στα προηγούμενα χρόνια. Και δυστυχώς για την Τουρκία οι προβλέψεις των μεγαλύτερων οίκων και του ΔΝΤ μιλούν για αύξηση του ΑΕΠ για τα επόμενα χρόνια στο όριο του 2,7% που αποτελεί σημαντική υποχώρηση[6] από την υπάρχουσα τάση. 

Στο διάγραμμα απεικονίζεται με παραστατικό τρόπο η εκτόξευση του πληθωρισμού το 2022, η σταδιακή καταπολέμηση της ανεργίας αλλά και η διαφαινόμενη αποδυνάμωση του ρυθμού ανάπτυξης του ΑΕΠ μετά το 2021. 

Οπότε ως προς το πρώτο ερώτημα, «πώς εξηγείται μια χώρα με τόσους κακούς λοιπούς δείκτες να καταγράφει τόσο μεγάλη αύξηση στο ονομαστικό ΑΕΠ της» η απάντηση είναι η ακόλουθη. Για να ξεπεράσει την κρίση και τις επιπτώσεις του Covid, η Τουρκία ενίσχυσε την οικονομία με μαζικές δαπάνες, προκαλώντας ανεξέλεγκτο πληθωρισμό.

Επομένως, το ονομαστικό ΑΕΠ, που μετράει τη  συνολική αξία όλων των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα μέσα σε ένα έτος, υπολογισμένο σε τρέχουσες τιμές αγοράς, δηλαδή χωρίς προσαρμογή για τον πληθωρισμό, αποτυπώνει μια πραγματικότητα που επηρεάζεται από τον πληθωρισμό. Και μιλάμε για μια χώρα που αντιμετώπισε την τελευταία πενταετία μέσο πληθωρισμό άνω του 50%.

Κοινώς το ονομαστικό ΑΕΠ της Τουρκίας ανέρχεται σε 1,3 τρισ. δολάρια αλλά το πραγματικό ΑΕΠ (χωρίς την επίδραση του πληθωρισμού) θα μπορούσε να εκτιμηθεί περίπου στα 930 δις δολάρια[7].  

 

Οπότε από μια πρώτη ανάγνωση, βλέπουμε ότι το τουρκικό ΑΕΠ είναι πράγματι υψηλό αλλά βασίζεται σε ένα ασταθές υπόβαθρο που η ιστορία έχει δείξει ότι είναι δύσκολα διατηρήσιμο μακροπρόθεσμα.

Η ανάπτυξη εν μέσω διαφθοράς

Εδώ, λοιπόν, οδηγούμαστε στο δεύτερο ερώτημα. Πώς εξηγείται μια χώρα με εκτεταμένη διαφθορά να μπορεί να επιτυγχάνει τόσο εντυπωσιακούς στόχους ανάπτυξης; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Σε άρθρο του Τούρκου ακαδημαϊκού Fırat Kimya[8] , που διδάσκει στο πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, αναφέρεται το ακόλουθο ενδιαφέρον συμπέρασμα. Στην Τουρκία αναμφίβολα υπάρχει διαφθορά στο υψηλό επίπεδο αλλά στο επίπεδο της μικροδιαφθοράς (petty corruption) έχει υπάρξει σημαντική πρόοδος. Κατά συνέπεια, το Τουρκικό κράτος εμπλέκεται σε όλες τις μεγάλες επενδύσεις (στην πολεμική βιομηχανία, σε μεγάλα κατασκευαστικά έργα σε κομβικές γεωοικονομικές συμφωνίες) και άρα η «διαφθορά» σε ανώτερο επίπεδο είναι δεδομένη.

Όπως μάλιστα αναφέρει ο Kimya, στην περίπτωση της Τουρκίας δεν υπάρχει το πρόβλημα των περισσότερων οικονομιών όπου τα επιχειρηματικά λόμπι ελέγχουν το κράτος αλλά το αντίθετο. Για παράδειγμα είναι γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας διοικείται από ανθρώπους του στενού περιβάλλοντος του Ερντογάν[9] και άρα είναι ελεγχόμενος τομέας από την κυβέρνηση. Έτσι η διαφθορά σε υψηλό επίπεδο ενίοτε μπορεί να διευκολύνει τις μαζικές βιομηχανικές επενδύσεις όταν για παράδειγμα οι περιβαλλοντικές μελέτες, οι κοινωνικές επιπτώσεις και τα γραφειοκρατικά εμπόδια εκτοπίζονται ή αποσύρονται από το βάσανο του επενδυτή.

Αυτό που συνέβη με την Τουρκία είναι ένα υπόδειγμα «κρατικού» καπιταλισμού όπου η κυβέρνηση καταρχάς ενήργησε για την προσέλκυση επενδύσεων στον μεταποιητικό τομέα. Εκμεταλλευόμενη την τάση αποβιομηχανοποίησης των δυτικών οικονομιών των αρχών του 21ου αιώνα, η τουρκική κυβέρνηση φρόντισε ώστε και μεγάλες μεταποιητικές μονάδες να μεταφερθούν στην Τουρκία αλλά και η τεχνογνωσία παραγωγής να αντιγραφεί. Η κυβέρνηση παρείχε στους επενδυτές πλήρη θεσμική υποστήριξη και πρόσβαση σε χαμηλού κόστους εργατικό δυναμικό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα τελευταία χρόνια που η τουρκική κυβέρνηση ένιωσε εμπιστοσύνη στην παραγωγική δυναμική της χώρας , ανέλαβε τη μεσολάβηση για την προώθηση τουρκικών όπλων, κατασκευαστικών έργων και λοιπών προϊόντων σε μια διεθνή αγορά.

Πρόκειται για ένα «κρατικοβιομηχανικό» σύμπλεγμα. Φυσικά αυτού του είδους ο παρεμβατισμός ξεπερνάει κάθε όριο που υπάρχει σε μια ευνομούμενη δυτική δημοκρατία και φυσικά ο Δείκτης Αντίληψης Διαφθοράς (Corruption Perceptions Index – CPI) 2024 για την Τουρκία είναι πολύ υψηλός και με σκορ 34/100[10] η Τουρκία κατατάσσεται στην 103^η θέση διεθνώς (η Ελλάδα με σκορ 49/100 είναι στην 59η θέση ανάμεσα σε 180 χώρες).

Η αξιοπιστία των στατιστικών

Η παραπάνω παρατήρηση μας οδηγεί στο τρίτο ερώτημα. Πόσο αξιόπιστα είναι τα στατιστικά στοιχεία σε μια χώρα με θεσμική ανεπάρκεια και απροκάλυπτο κομματικό παρεμβατισμό; Εδώ υπάρχουν πολλά ερωτήματα. Μια κυβέρνηση πολλές φορές ενδιαφέρεται να παραποιεί τα οικονομικά στοιχεία είτε για να κρύψει προβλήματα ή να μεγεθύνει επιτυχίες. Άλλωστε έχει συμβεί και στην χώρα μας και ήταν ένα από τους λόγους που η Ελλάδα αντιμετώπισε την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 2010. Η Τουρκική Στατιστική Υπηρεσία (TÜİK) έχει δεχτεί επανειλημμένα επικρίσεις για την έλλειψη ανεξαρτησίας ενώ συχνό φαινόμενο αποτελούν οι πολιτικά υποκινούμενες απομακρύνσεις στελεχών και αλλαγές ηγεσίας. Υπάρχουν αναφορές ότι τα στατιστικά στοιχεία της χώρας είναι χαλκευμένα[11]. Τούρκοι δημοσιογράφοι όπως ο Erdal Sağlam και Uğur Gürses αναφέρουν συχνά τις αντιρρήσεις τους για την ποιότητα των στατιστικών δεδομένων της τουρκικής κυβέρνησης ενώ διάσπαρτες αναφορές μπορεί να βρει κανείς σε διάφορες πηγές. Ωστόσο στην ετήσια έκθεση του ΔΝΤ[12] , στη σελίδα που αξιολογεί την ποιότητα των στατιστικών στοιχείων που δίνει η Τουρκία , παρατίθενται σχετικά υψηλές βαθμολογίες. Οπότε ναι μεν υπάρχουν κάποιες υποψίες για την ποιότητα των στατιστικών δεδομένων της Τουρκίας αλλά δεν φαίνεται να αποκρύπτουν τα γενικά μεγέθη.

Εν κατακλείδι.

Η οικονομία της Τουρκίας φαίνεται να αυξάνεται για τους σωστούς λόγους. Οι εξαγωγές ξεπερνούν τις εισαγωγές και η μεταποίηση αυξάνεται ως ποσοστό του ΑΕΠ. Ωστόσο, όσο και να αυξάνονται οι εξαγωγές, η εσωτερική κατανάλωση παραμένει ο κύριος συνεισφέρων στην ανάπτυξη της χώρας.  Και είναι γεγονός ότι αναλύοντας τα δεδομένα σε βάθος κανείς ανακαλύπτει ότι η τουρκική ανάπτυξη είναι εντυπωσιακή σε ποσοστιαία βάση, αλλά οφείλεται κυρίως σε υποτίμηση της λίρας, στην εσωτερική κατανάλωση και στη δραστηριότητα του κατασκευαστικού κλάδου.

Η υποτίμηση της λίρας αυξάνει το κόστος εισαγωγών και το εξωτερικό χρέος, ενώ ο πληθωρισμός άνω του 50% διαβρώνει την αγοραστική δύναμη. Η αύξηση του τουρκικού ΑΕΠ μετά το 2020 είναι πραγματική σε όρους όγκου αλλά δεν είναι βιώσιμη χωρίς διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και σταθερότητα. Και λόγω της δημιουργίας ενός κρατικοβιομηχανικού συμπλέγματος με ενδημική διαφθορά, που ρυθμίζει απόλυτα την οικονομική μεγέθυνση της χώρας, όλα κρέμονται σε ευαίσθητες ισορροπίες.

Η αποχώρηση Ερντογάν ίσως φέρει φιλελευθεροποίηση, αλλά τα εξαρτημένα επιχειρηματικά συμφέροντα δύσκολα θα λειτουργήσουν χωρίς ισχυρή ηγεσία. Και ο Ερντογαν το πετυχαίνει μέχρι στιγμής αυτό λαμβάνοντας ριψοκίνδυνα πολιτικά και γεωπολιτικά στοιχήματα που προκαλούν ακραίες επιδράσεις. Αναμφίβολα, μια τέτοια πολιτική μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική μεγέθυνση – υπάρχουν πολλά παραδείγματα που το αποδεικνύουν.

Ωστόσο, μακροπρόθεσμα δημιουργεί αστάθεια, καθώς οι ακρότητες προκαλούν ανισορροπίες που μόνο ένα θεσμικά ισχυρό κράτος έχει αποδείξει ότι μπορεί να διαχειριστεί αποτελεσματικά. Οι κίνδυνοι αυτοί επισημαίνονται συστηματικά σε όλες τις σχετικές αναλύσεις για την Τουρκία. Τελευταία αυξάνονται οι εκτιμήσεις ότι η χώρα εισέρχεται σε περίοδο ύφεσης[13] και είναι ενδιαφέρον να δούμε τί πρόκειται να προκύψει στο άμεσο μέλλον.   

Από τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό ότι η οικονομική πορεία της Τουρκίας αποτελεί ένα σύνθετο και αντιφατικό φαινόμενο. Αν και τα μεγέθη δείχνουν ανάπτυξη, η βιωσιμότητα αυτής της πορείας εξαρτάται από βαθιές μεταρρυθμίσεις, θεσμική σταθερότητα και διαφάνεια. Το μέλλον της τουρκικής οικονομίας θα κριθεί όχι μόνο από τους αριθμούς, αλλά και από την ικανότητα του κράτους να διαχειριστεί τις εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις με στρατηγική και συνέπεια.

 

[1] https://www.worldbank.org/en/country/turkey/overview

[2] Γιατί η Ελλάδα έχασε τον οικονομικό ανταγωνισμό με την Τουρκία στις αρχές του 21ου αιώνα

 https://www.huffingtonpost.gr/entry/yiati-e-ellada-echase-ton-oikonomiko-antayonismo-me-ten-toerkia-stis-arches-toe-21oe-aiona_gr_5f9a5657c5b6c7fe582be47c

[3] https://www.statista.com/statistics/277044/inflation-rate-in-turkey/

[4] https://www.ecb.europa.eu/stats/policy_and_exchange_rates/euro_reference_exchange_rates/html/eurofxref-graph-try.en.html

[5] https://www.ceicdata.com/en/indicator/turkey/external-debt

[6] https://www.imf.org/en/Countries/TUR

[7] Λαμβάνουμε ως έτος αναφοράς το 2021και χρησιμοποιούμε τον υπολογισμό Πραγματικό ΑΕΠ = Ονομαστικό ΑΕΠ προηγούμενου έτους  × (1 + εκτίμηση αύξησης πραγματικού ΑΕΠ). Όπου 2021: ονομαστικό ΑΕΠ            $819.87 άρα το έτος 2022 = ($819.87)*(1+0,55)= 864,96 δις $ κ.ο.κ. Η εκτίμηση ανάπτυξης του πραγματικού ΑΕΠ προέρχεται από https://data.worldbank.org/country/TR . Σημειώνεται ότι η παρούσα τιμή αποτελεί προσωπικό υπολογισμό. Το ποσό μπορεί να διαφέρει από φορέα σε φορέα και έχω δει τιμές από 850 δις μέχρι 1,2 τρισ. δολάρια.

[8] Kimya, F. (2018). Political economy of corruption in Turkey: declining petty corruption, rise of cronyism? Turkish Studies, 20(3), 351–376. https://doi.org/10.1080/14683849.2018.1531352

[9] https://geoeurope.org/2020/11/02/o-proedros-erntogan-kai-i-polemiki-bio/

[10] Türkiye – Transparency.org

[11] https://nordicmonitor.com/2025/03/turkeys-inflation-data-is-deliberately-underreported-lawsuit-alleges-casting-doubts-on-reliability-of-official-statistics/

[12] https://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2024/10/11/Republic-of-Trkiye-2024-Article-IV-Consultation-Press-Release-Staff-Report-and-Statement-by-556139

[13] https://economictimes.indiatimes.com/news/international/us/trkiye-on-the-brink-as-economic-collapse-looks-imminent-will-recep-tayyip-erdoan-survive-the-political-turmoil/articleshow/119425000.cms?from=mdr