Μια ψυχολόγος κι ένας κοινωνιολόγος μας εξηγούν γιατί οι φιλτραρισμένες εικόνες της ψηφιακής ζωής απειλούν την ευτυχία μας

Τα δάχτυλά μας σκρολάρουν ατελείωτα στην οθόνη του κινητού, όπου εικόνες αψεγάδιαστων ανθρώπων -κυρίως νεαρών γυναικών- εμφανίζονται στα κοινωνικά δίκτυα παρουσιάζοντας την πλούσια σε εμπειρίες και δραστηριότητες ζωή τους. Κάποιες εικόνες δείχνουν, αφύσικες, εξωπραγματικές, μα συνεχίζουμε να παρατηρούμε με ένα μικρό αίσθημα κατωτερότητας, ίσως και μειωμένης αυτοεκτίμησης, μια και δεν γεννηθήκαμε τέλειες… και τότε μια συνειδητοποίηση έρχεται σαν δυνατό χαστούκι στο πρόσωπο, προκειμένου να ξυπνήσουμε και να δούμε τη αλήθεια. Αυτά τα πρόσωπα δεν είναι αληθινά, αλλά δημιουργήματα του ΑΙ, κατασκευάσματα του Snapchat, φιλτραρισμένα avatar ενός ψηφιακού κόσμου…

Τι μας συμβαίνει; Που οδηγούμαστε; Γιατί η ψηφιακή ζωή απειλεί τόσο έντονα την ευτυχία μας στην πραγματικότητα; Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης που αθώα ξεκίνησαν για να συνδεθούμε με ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, να αναζητήσουμε πληροφορίες και τρόπους ψυχαγωγίας, τείνουν να γίνουν η σκοτεινή σκιά ενός τοξικού εαυτού που δεν γνωρίζαμε. 

Όσο τα χρόνια περνούν και τα κοινωνικά δίκτυα γιγαντώνονται, αυξάνεται η χρήση τους και μαζί με αυτήν αυξάνονται και οι θεωρίες κοινωνιολογίας για το πως εξελισσόμαστε. Μια από τις πιο σημαντικές θεωρίες, από τις πρώτες που γνωστοποιήθηκαν ήταν αυτή του Λέον Φέστιγκερ περί κοινωνικής σύγκρισης (Social Comparison Theory). Πολλοί άνθρωποι αξιολογούν τις ικανότητες και την αξία τους συγκρινόμενοι με αυτούς που παρακολουθούν στα κοινωνικά δίκτυα. Πόσο υγιές για την ψυχολογία μας μπορεί να είναι αυτό;

Μιλήσαμε με την ψυχολόγο κα Έλενα Ανθή, η οποία μας τόνισε ότι η σύγκριση είναι μόνο ένα σκαλοπάτι μπροστά στην πολυεπίπεδη ταραχή -και διαταραχή- που μπορεί να προκληθεί σε κάποιον φανατικό χρήστη των κοινωνικών δικτύων. Δυστυχώς, εξηγεί η κα Ανθή, τα σόσιαλ μίντια σήμερα δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, αλλά την κατασκευάζουν. Επηρεάζουν τις προσδοκίες και την ταυτότητά μας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, τονίζει η ψυχολόγος, βρίσκεται στα νέα παιδιά και κυρίως στα κορίτσια, τα οποία γεννήθηκαν με τα κοινωνικά δίκτυα και η ζωή τους εξελίσσεται μαζί με αυτά. Είναι χαρακτηριστικό, συνεχίζει η ίδια, ότι οι πλαστικές επεμβάσεις από νέα κορίτσια έχουν αυξηθεί δραματικά με τους γιατρούς -ιδίως στο εξωτερικό- να δηλώνουν ότι οι ασθενείς τους ζητούν να μοιάσουν με τις φιλτραρισμένες εικόνες τους. Ο όρος snapchat dysmorphia, αναφέρεται σε αυτήν ακριβώς την επιθυμία για μια αληθινή δυσμορφία στον έξω κόσμο. Οι αλλαγές που ζητούν τόσο στο πρόσωπο όσο και στο σώμα τις περισσότερες φορές δεν είναι εφικτές. Παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν «γιατροί» που προχωρούν σε τέτοιους είδους επεμβάσεις, αδιαφορώντας για το τελικό αποτέλεσμα. Εξάλλου… η πελάτισσα το ζήτησε.

Η σύγκριση δεν αφορά μόνο το γυναικείο φύλο. Η εικόνα του λευκού, ωραίου, αθλητικού, επιτυχημένου, ευκατάστατου αρσενικού δίνει γροθιά στο στήθος σε πολλούς άντρες, νεαρούς κυρίως, που προσπαθούν με κάθε τρόπο να επιτύχουν στη ζωή τους οικονομικά, μια και ο ψηφιακός κόσμος τους λέει ξεκάθαρα ότι μόνο με το χρήμα μπορούν να αποκτήσουν τα πάντα, ακόμη και την αγάπη.

Σημαντικό ρόλο, τονίζει η ψυχολόγος παίζει και ο αλγόριθμος, ο οποίος προωθεί μόνο συγκεκριμένα πρότυπα «σερβίροντας» στους χρήστες ένα περιεχόμενο που δημιουργεί εθισμό. Έτσι, αν υποθέσουμε ότι ένας χρήστης κάνει αναζήτηση για ταξίδια, τότε ο αλγόριθμος αρχίζει να τον βομβαρδίζει με ανθρώπους που ταξιδεύουν σε διάφορα μέρη. Στον χρήστη δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι όλος ο κόσμος ταξιδεύει συνεχώς πλην εκείνου. Αισθήματα ζήλειας, στεναχώριας και κατάθλιψης αρχίζουν να δημιουργούνται.

Είναι θλιβερό λέει η κα Ανθή ότι ενώ τα κοινωνικά δίκτυα δημιουργήθηκαν αρχικά για να συνδεθούμε ευκολότερα μεταξύ μας, τελικά αυτό που καταφέρνουν είναι ένας κύκλος αποξένωσης. Δυστυχώς όλοι αναζητούν τη σύνδεση, αλλά τη χάνουν. Γιατί; Γιατί η σύνδεση απαιτεί να είμαστε αληθινοί, τρωτοί και ευάλωτοι. Ακόμα και τα likes που μας δίνουν οι ψηφιακοί μας φίλοι δεν λειτουργούν σαν συνδετικοί κρίκοι, αλλά ενισχύουν την ορμόνη της ντοπαμίνης. Ένας συνειδητοποιημένος εθισμός στην επιβεβαίωση γιατί τελικά τα προφίλ μας δεν λειτουργούν σαν καθρέφτες της προσωπικότητάς μας, αλλά σαν αντανάκλαση της κοινωνικής έγκρισης.

Τι μπορούμε να κάνουμε; Είναι δυνατόν να αλλάξει ο τρόπος που χειριζόμαστε τα κοινωνικά δίκτυα;

 Ο επιστήμονας κοινωνικής και εκπαιδευτικής πολιτικής κ. Παναγιώτης Καρύκας μας εξηγεί ότι είναι απαραίτητο να αναπτύξουμε μια ψηφιακή παιδεία που θα ενισχύσει την κριτική σκέψη. Από κοινωνιολογικής άποψης τα σόσιαλ μίντια αναπαράγουν τις παθογένειες, προωθούν τις ανισότητες. Μικρά παιδιά που τα χρησιμοποιούν βρίσκονται αντιμέτωπα (μέσω της οθόνης τους) με τη βία, την πατριαρχία, το μπούλινγκ, το ρατσισμό. Κανονικοποιούμε ό,τι μας τρομάζει και σβήνουμε χρόνια αγώνων για ελευθερία, ισότητα φύλων, φυλετικές και εμφανισιακές διακρίσεις.

Σύμφωνα με τον κ. Καρύκα, δεν αρνούμαστε τη χρήση των κοινωνικών δικτύων. Έχουν και αυτά το δικό τους ρόλο. Αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο που θέλει όμως σωστό χειρισμό. Τι μπορούμε να κάνουμε; Να θυμηθούμε ότι η ζωή βρίσκεται και εξελίσσεται στον φυσικό κόσμο κι όχι στον ψηφιακό. Θα πρέπει λοιπόν να ενισχύσουμε τις off line δραστηριότητες. Να κάνουμε μια μικρή επανεκκίνηση λέει ο κοινωνιολόγος. 

Να δείξουμε ξανά στα παιδιά τις γειτονιές, τις πλατείες, τις παιδικές χαρές. Να επανανοηματοδοτήσουμε την κοινωνική ένταξη έξω από τα φίλτρα και τα likes. Εξάλλου η επανεκκίνηση δεν σημαίνει ότι μένουμε πίσω στις εξελίξεις, αλλά ότι ξέρουμε να κρατάμε την απαραίτητη ισορροπία σε όλα.