Μια αναλυτική και τεκμηριωμένη αποτίμηση των νομικών βάσεων του κανονισμού SAFE και της εγχώριας θεσμικής πρόσληψής του. Τι ισχύει για τις τρίτες χώρες και ειδικά για την Τουρκία.
Του Θεοδώρου Κατσούφρου Νομικού διεθνολόγου (*)
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο συνεχιζόμενος ρωσο-ουκρανικός πόλεμος και η στρατιωτική αποστασιοποίηση των ΗΠΑ από την Ευρώπη κατέστησαν επιτακτικότερη από ποτέ την ανάγκη αυτονόμησης της δεύτερης και άμεσης λήψης μέτρων σε επίπεδο εξοπλισμών. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του ενωσιακού προγράμματος ReArm Europe, με πρώτο συγκεκριμένο ολιστικό βήμα την υιοθέτηση του κανονισμού SAFE, απαντούν στις έντονες ανησυχίες και ανταποκρίνονται στο καθολικό αίτημα για την αμυντική ενηλικίωση της Ευρώπης.
AdvertisementAdvertisementΠροσεγγίζοντας με τη δέουσα προσοχή το ζήτημα της συμμετοχής της Τουρκίας ως τρίτης χώρας στις προβλεπόμενες «κοινές προμήθειες» πολεμικού υλικού, διαπιστώνουμε καταρχάς ότι, με την από 19 Μαρτίου 2025 πρότασή της προς το Συμβούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Επιτροπή ΕΕ) επέλεξε ως νομική βάση του κανονισμού SAFE το άρθρο 122 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ).
Η πρόταση περιοριζόταν σε ένα πλέγμα διατάξεων αναφορικά με την υπό όρους συμμετοχή τρίτων χωρών και, μέσω αυτών, εταιριών τους ως αναδόχων και υπεργολάβων. Πάντως, ως εκ του σκοπού και του αντικειμένου του, ο κανονισμός SAFE εμπλέκει και διατάξεις τόσο του πρωτογενούς όσο και του παράγωγου δικαίου της Ένωσης, καθώς και άλλες ενωσιακές «πράξεις» βαρύνουσας σημασίας. Διαφωτιστικές είναι συναφώς και οι απόψεις Τουρκίας και Ελλάδας επί του κανονισμού SAFE.
Συγκρατώ ως ημερομηνίες ορόσημα την 19η Μαρτίου 2025, όταν η Επιτροπή υπέβαλε την πρότασή της στο Συμβούλιο, την 18η Μαΐου 2025, όταν συνεδρίασε επί του θέματος του κανονισμού SAFE η Επιτροπή των Μονίμων Αντιπροσώπων των κρατών μελών (το COREPER) και επέφερε ορισμένες σημαντικές τροποποιήσεις, και την 20ή Μαΐου 2025, όταν το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων ενέκρινε την οριστική μορφή του κανονισμού SAFE.
Α. Το πρωτογενές δίκαιο της ΕΕ
1. Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)
Συναφείς με το αντικείμενο του κανονισμού SAFE είναι οι διατάξεις των άρθρων 21, 22, 24 και 42 ΣΕΕ οι οποίες αφορούν στην κοινή πολιτική ασφάλειας και άμυνας και εμπίπτουν στον τίτλο V («Γενικές διατάξεις για την εξωτερική δράση της Ένωσης και ειδικές διατάξεις σχετικά με την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας»). Σύμφωνα με της ανωτέρω διατάξεις, η δράση της Ένωσης στη διεθνή σκηνή έχει ως γνώμονα «τον σεβασμό των αρχών του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του διεθνούς δικαίου». Η Ένωση αναπτύσσει «εταιρικές σχέσεις με τρίτες χώρες και διεθνείς, περιφερειακούς ή παγκόσμιους, οργανισμούς που συμμερίζονται της αρχές του πρώτου εδαφίου». Οι συναπτόμενες διεθνείς συμφωνίες εγκρίνονται με αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου οι οποίες λαμβάνονται «ομόφωνα μετά από σύσταση του Συμβουλίου».
2. Η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ)
Η Επιτροπή ΕΕ επέλεξε, όπως προανέφερα, ως νομική βάση του κανονισμού SAFE το άρθρο 122 ΣΛΕΕ στο σύνολό του, το οποίο εντάσσεται στον τίτλο VIII («Οικονομική και νομισματική πολιτική»). Κατά την παράγραφο 1 του άρθρου, υπό την επιφύλαξη άλλων διατάξεων που προβλέπουν οι Συνθήκες, «το Συμβούλιο, προτάσει της Επιτροπής, μπορεί να θεσπίσει, σε πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ κρατών μελών, τα κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κατάστασης, ιδίως αν ανακύψουν σοβαρές δυσκολίες στον εφοδιασμό με ορισμένα προϊόντα, [κυρίως] στον τομέα της ενέργειας».
Η παράγραφος 2 αναφέρεται στην περίπτωση κράτους μέλους που αντιμετωπίζει δυσκολίες ή διατρέχει μεγάλο κίνδυνο να αντιμετωπίσει σοβαρές δυσκολίες, οφειλόμενες σε φυσικές καταστροφές ή έκτακτες περιστάσεις εκφεύγουσες από τον έλεγχό του.
AdvertisementΤο Συμβούλιο «προτάσει της Επιτροπής, μπορεί να αποφασίσει να του χορηγήσει, υπό ορισμένους όρους, χρηματοδοτική ενίσχυση της Ένωσης». Πέραν του άρθρου 122 ΣΛΕΕ, θα πρέπει να αναφερθούν ως συναφή και τα άρθρα 212 και 218 ΣΛΕΕ. Το άρθρο 212 εμπίπτει στο Πέμπτο Μέρος («Η εξωτερική δράση της Ένωσης») της ΣΛΕΕ, το οποίο ορίζει ότι «η Ένωση αναλαμβάνει δράσεις οικονομικής, χρηματοοικονομικής και τεχνικής συνεργασίας […] με τρίτες χώρες», το δε Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αποφασίζοντας σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, θεσπίζουν τα αναγκαία συναφώς μέτρα.
Τέλος, κατά το άρθρο 218 ΣΛΕΕ, το οποίο εμπίπτει στον τίτλο V («Οι διεθνείς συμφωνίες»), το Συμβούλιο εκδίδει, όταν αφορά σε διεθνή συμφωνία με αντικείμενο την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας, απόφαση για τη σύναψή της μετά από διαβούλευση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Β. Λοιπές ενωσιακές «πράξεις»
Τόσο η Έκθεση της Επιτροπής ΕΕ της 30ής Μαρτίου 2024 για την Τουρκία, όσο και το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 7ης Μαΐου 2025 σχετικά με την πρόοδο της ενταξιακής πορείας της, έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον χαρακτηρισμό ή μη της γείτονος ως «ομονοούσας» («like-minded third country») ή, ακριβέστερα, ως χώρας η οποία «συμμερίζεται» τα ίδια ιδεώδη με την Ένωση, τις αρχές και τις αξίες της, σύμφωνα τουλάχιστον με τη φρασεολογία του προοιμίου της ΣΛΕΕ και του προαναφερθέντος άρθρου 21 ΣΕΕ, προκειμένου να συμμετάσχει στο πρόγραμμα των κοινών προμηθειών, όπως προβλέπει ο κανονισμός SAFE (βλέπε κατωτέρω υπό Γ).
Advertisement1. Η Ετήσια Έκθεση της Επιτροπής ΕΕ για την Τουρκία (2024)
Με την από 30 Οκτωβρίου 2024 Έκθεσή της για την Τουρκία, η Επιτροπή ΕΕ, αναφερόμενη στις «Σχέσεις καλής γειτονίας και περιφερειακής συνεργασίας», επισημαίνει, όσον αφορά στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, ότι, παρά τη βελτίωσή τους, «το θέμα της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ) στο Αιγαίο Πέλαγος εξακολουθεί να επηρεάζει τις διμερείς σχέσεις» και ότι, από τον Ιανουάριο του 2024, υπό το πρόσχημα αεροναυτικών ασκήσεων, η Τουρκία εξέδωσε σειρά «ναυτιλιακών προειδοποιήσεων (Navtex) με αίτημα την αποστρατιωτικοποίηση είκοσι τριών νήσων οι οποίες έχουν εκχωρηθεί στην Ελλάδα βάσει διεθνών συνθηκών, διεκδικώντας πλαγίως την κυριαρχία επί των συγκεκριμένων νήσων.
Η Τουρκία αμφισβητεί επίσης την εξαγγελθείσα από την Ελλάδα ίδρυση θαλάσσιων πάρκων εντός της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης». Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στο τουρκικό casus belli σε περίπτωση επέκτασης της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 νμ, ενώ καταγράφονται παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου εκ μέρους τουρκικών μαχητικών αεροσκαφών ακόμη και με πτήσεις επάνω από κατοικημένες περιοχές. Γίνεται επίσης αναφορά στην παρεμπόδιση ερευνητικών δραστηριοτήτων σχετικά με τον «Great Sea Interconnector», τον οποίο η ΕΕ έχει αναγνωρίσει ως σχέδιο «κοινού ενδιαφέροντος».
Η Επιτροπή ΕΕ υπενθυμίζει την υποχρέωση της Τουρκίας για την ειρηνική επίλυση των διαφορών της με την Ελλάδα στο πλαίσιο της καλής γειτονίας, εν ανάγκη και μέσω προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο. Η Τουρκία οφείλει να αποφεύγει απειλές και ενέργειες βλαπτικές των σχέσεων καλής γειτονίας και να σέβεται τόσο την κυριαρχία όλων των κρατών μελών της Ένωσης στην αιγιαλίτιδα ζώνη τους και στον εναέριο χώρο τους, όσο και τα κυριαρχικά δικαιώματά τους, συμπεριλαμβανομένου, μεταξύ άλλων, του δικαιώματος εξερεύνησης και εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων τους σύμφωνα με το ενωσιακό και το διεθνές δίκαιο, ιδίως σύμφωνα με τη Σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS).
AdvertisementΗ Επιτροπή ΕΕ διατυπώνει τη νομική άποψη ότι το τουρκο-λιβυκό Μνημόνιο Κατανόησης του 2019, όσο και αυτό του 2022, παραβιάζουν κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, δεν συνάδουν με την UNCLOS και δεν επάγονται κανένα έννομο αποτέλεσμα έναντι τρίτων κρατών.
Όσον αφορά στο κεφάλαιο «Αλιεία και υδατοκαλλιέργεια», η Επιτροπή ΕΕ υπενθυμίζει στη γείτονα ότι η εκ μέρους της επικύρωση της UNCLOS «θα βελτίωνε τη συνεργασία με την ΕΕ στους τομείς της αλιείας και της θαλάσσιας πολιτικής». Στο κεφάλαιο «Εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας και άμυνας», η Επιτροπή ΕΕ σημειώνει ότι «ατυχώς, η Τουρκία διατήρησε ένα πολύ χαμηλό ποσοστό ευθυγράμμισής της, της τάξεως του 5%».
Από τα ανωτέρω μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι τα αρνητικά σημεία της Έκθεσης δεν επιτρέπουν αφεαυτών τον «αβασάνιστο» χαρακτηρισμό της γείτονος ως «like-minded third country» παρά τη γεωστρατηγική σημασία της.
AdvertisementΗ απάντηση της Τουρκίας στην Έκθεση της Επιτροπής ΕΕ έρχεται μια μόλις ημέρα μετά την έκδοσή της. Με σχετική ανακοίνωσή του, το Τουρκικό ΥΠΕΞ βάλλει κατά των αρνητικών διαπιστώσεων της Επιτροπής, τονίζοντας ότι η Έκθεση «απηχεί τις μη ρεαλιστικές, έκνομες και μαξιμαλιστικές απόψεις της Ελλάδας και της Ελληνοκυπριακής πλευράς, αγνοώντας πλήρως τις θεμιτές ανησυχίες και τις δικαιολογημένες πολιτικές τόσο της ίδιας της Τουρκίας, όσο και της Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου».
AdvertisementΠαράλληλα, ενόψει των τρεχουσών περιφερειακών και παγκόσμιων προκλήσεων, το Τουρκικό ΥΠΕΞ εκτιμά ότι απαιτείται «μια νέα προοπτική για τις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ», υπογραμμίζοντας ότι, ως υποψήφια χώρα, η πολιτική βούλησή της για την ενίσχυση των σχέσεών τους «είναι αταλάντευτη και ισχυρή» [ανακοίνωση Τύπου της 31ης Οκτωβρίου 2024 «Regarding the European Commission 2024 Report on Türkiye» (https://www.mfa.gov.tr/no_-226_-avrupa-komisyonu-2024-turkiye-raporu-hk.en.mfa)].
2. Η Έκθεση της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την προόδου της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας και το σχετικό Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 7ης Μαΐου 2025
Με την από 15 Απριλίου 2025 Έκθεσή της (τα «νευραλγικά» σημεία της οποίας αποτυπώνονται και στο σχετικό Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου), η Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με εισηγητή τον Ισπανό Nacho Sanchez Amor, επαναλαμβάνει εν πολλοίς την Έκθεση της Επιτροπής ΕΕ. Συγκεκριμένα, διαπιστώνεται ότι, αν και πρόκειται για υποψήφια προς ένταξη χώρα με δεδηλωμένη την πολιτική βούλησή της να καταστεί πλήρες μέλος της Ένωσης, «το χάσμα έναντι των αξιών και συμφερόντων της ΕΕ διευρύνεται».
Εξάλλου, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις έχουν βαλτώσει από το 2018 λόγω της επιδείνωσης του κράτους δικαίου και της Δημοκρατίας στη χώρα. Κατά τον εισηγητή της Έκθεσης, ναι μεν η πόρτα εισόδου της Τουρκίας στην Ένωση δεν έκλεισε οριστικά, πλην όμως, «δεν χωρούν εκπτώσεις για την κτήση της ιδιότητας του κράτους μέλους της ΕΕ» (https://www.euronews.com/my-europe/2025/05/07/european-parliament-turkeys-accession-on-hold-no-progress-since-2018).
AdvertisementΣύμφωνα με το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η Τουρκία «κλήθηκε επανειλημμένα να απέχει από πράξεις που στρέφονται κατά της κυριαρχίας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων όλων των κρατών μελών της Ένωσης, παραβιάζοντας το διεθνές και το ενωσιακό δίκαιο». Το Ψήφισμα χαρακτηρίζει μεν την Τουρκία ως «κομβικό εταίρο» («key partner») σε θέματα εμπορίου, οικονομικών σχέσεων, ασφάλειας, καταπολέμησης της τρομοκρατίας και μετανάστευσης, αλλά, περιέργως, εξίσου κομβικό εταίρο και για τη «σταθερότητα στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου».
Όσον αφορά στο κεφάλαιο της δέσμευσής της για την προσχώρησή της στην ΕΕ, υπενθυμίζεται η ανάγκη σεβασμού του κράτους δικαίου, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της προστασίας των μειονοτήτων, των σχέσεων καλής γειτονίας, του διεθνούς δικαίου και της εναρμόνισης με την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας της ΕΕ, υπό την έννοια ότι πρόκειται για «αυστηρά κριτήρια και όχι για ζητήματα συναλλακτικού τύπου υποκείμενα σε στρατηγικές εκτιμήσεις και διαπραγματεύσεις», ενώ η «αναγνώριση όλων των κρατών μελών» «αποτελεί αναγκαία συνιστώσα της διαδικασίας προσχώρησης».
Στο κεφάλαιο «Περιφερειακή συνεργασία και σχέσεις καλής γειτονίας» γίνεται ρητή αναφορά στο γεγονός ότι, παρά την αποκλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, «άλυτα ζητήματα εξακολουθούν να επηρεάζουν τις διμερείς σχέσεις».
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποδοκιμάζει το γεγονός ότι η Τουρκία «εξακολουθεί να παραβιάζει την κυριαρχία και τα κυριαρχικά δικαιώματα κρατών μελών της Ένωσης, όπως είναι η Ελλάδα και η Κύπρος, μέσω και της προώθησης της θεωρίας της Γαλάζιας Πατρίδας» και τονίζει ότι, παρά τη μείωση των παραβιάσεων του εναέριου χώρου της Ελλάδας, «οι παραβιάσεις των χωρικών της υδάτων αυξήθηκαν σε σχέση με το 2023, ενώ ασκούνται συστηματικά παράνομες αλιευτικές δραστηριότητες από τουρκικά πλοία εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων».
Υιοθετώντας δε σχετική τροπολογία του Έλληνα ευρωβουλευτή Μανώλη Κεφαλογιάννη και ενσωματώνοντάς την στο Ψήφισμά του, «το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εκφράζει τη βαθιά λύπη του για το γεγονός ότι η Τουρκία εξακολουθεί να διατηρεί επίσημη απειλή πολέμου κατά της Ελλάδας (casus belli) σε περίπτωση κατά την οποία η τελευταία ασκήσει το νόμιμο δικαίωμά της να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα έως και τα 12 ναυτικά μίλια».
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καλεί εκ νέου τη γείτονα «να σεβαστεί πλήρως την κυριαρχία όλων των κρατών μελών της ΕΕ στην αιγιαλίτιδα ζώνη και στον εναέριο χώρο τους, καθώς και τα κυριαρχικά δικαιώματά τους, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματός τους να εξερευνούν και να εκμεταλλεύονται τους φυσικούς τους πόρους, σύμφωνα με το ενωσιακό και το διεθνές δίκαιο, ιδίως σύμφωνα με τη Σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS), η οποία αποτελεί ενωσιακό κεκτημένο (“acquis”)».
Τέλος, διατυπώνει τη νομική άποψη ότι το Μνημόνιο Κατανόησης του 2019 μεταξύ της Τουρκίας και της Λιβύης για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών δικαιοδοσίας τους στη Μεσόγειο «παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, δεν συνάδει με το δίκαιο της θάλασσας και δεν παράγει έννομα αποτελέσματα έναντι τρίτων κρατών».
Η επίσημη αντίδραση της Τουρκίας υπήρξε δριμεία. Υποστηρίζοντας ότι το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου «περιλαμβάνει διαστρεβλωμένες, προκατειλημμένες και αβάσιμες θέσεις κατά της Τουρκίας», το Τουρκικό ΥΠΕΞ απορρίπτει «ως αθεμελίωτες τις εκτιμήσεις ενός θεσμικού οργάνου το οποίο προσφέρει δωρεάν το βήμα του για την άσκηση προπαγάνδας σε τρομοκρατικές οργανώσεις και σε ομάδες οι οποίες ανήγαγαν τα αντι-τουρκικά αισθήματά τους σε λόγο ύπαρξής τους («their raison d’ être»), αναφορικά με την πολιτική δυναμική της χώρας μας, την εξωτερική μας πολιτική και την επίσκεψη του προέδρου μας στην Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου».
Το Τουρκικό ΥΠΕΞ καταλήγει με ένα ευχολόγιο: «Κατά την ερχόμενη χρονική περίοδο, αναμένουμε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να ανταποκριθεί στις ευθύνες του προκειμένου να διασφαλίσει ότι οι σχέσεις μας με την ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της ενταξιακής διαδικασίας, θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται με βάση το αμοιβαίο όφελος» (https://www.mfa.gov.tr/no_-98_-avrupa-parlamentosu-nun-2023-2024-turkiye-raporu-hk.en.mfa).
Γ. Το παράγωγο δίκαιο και η στάση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επί της επιλεγείσας νομικής βάσης του κανονισμού SAFE
Από όσα προανέφερα στα σημεία υπό Α) και Β), συμπεραίνω ότι η αναγνώριση ενός τρίτου κράτους ως συμμεριζόμενου τα ιδεώδη, τις αρχές και τις αξίες της Ένωσης (like-minded third country) αναδεικνύεται σε καθοριστική για την επιλεξιμότητά του παράμετρο, παράλληλα με την επιλογή της νομικής βάσης του κανονισμού SAFE ως αποφασιστικής σημασίας για την προβλεπόμενη ομοφωνία ή ειδική πλειοψηφία στο πλαίσιο της συναφούς διαδικασίας, όπως εξηγώ αμέσως κατωτέρω (υπό Γ).
1. Ο κανονισμός SAFE ως συνέχεια δύο συναφών κανονισμών του 2023
Η από 19 Μαρτίου 2025 πρόταση της Επιτροπής ΕΕ προς το Συμβούλιο [COM(2025) 122 final, Proposal for a Council Regulation establishing the Security Action for Europe (SAFE)] τροποποιήθηκε σε ορισμένα σημεία μετά τη συνεδρίαση του COREPER της 18ης Μαΐου 2025, όταν Ελλάδα και Κύπρος προέβησαν σε κρίσιμες διορθωτικές παρεμβάσεις και δηλώσεις. Κατόπιν τούτου, η επικαιροποιημένη μορφή του εγκρίθηκε πλέον στις 20 Μαΐου 2025 από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων ως κανονισμός (ΕΕ) 7926/25 του Συμβουλίου. Ο κανονισμός αποτελεί έναν από τους πέντε πυλώνες του ReArm Europe Plan. H χρηματοδότηση (στην πραγματικότητα, η ευνοϊκή δανειοδότηση) μέσω του SAFE έχει διάρκεια ισχύος μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2030 (βλέπε αιτιολογική σκέψη 10).
Ο βασικός λόγος έκδοσης του κανονισμού συνίσταται στην ενίσχυση των αμυντικών ικανοτήτων (capabilities) της Ένωσης μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία (αιτιολογικές σκέψεις 1 και 8). Η Επιτροπή ΕΕ πρότεινε προς το Συμβούλιο ως «ορθή νομική βάση του κανονισμού το άρθρο 122 ΣΛΕΕ», εκτιμώντας ότι πρόκειται για ένα μέσο έκτακτης ανάγκης με σκοπό τη χρηματοδοτική βοήθεια της Ένωσης στα κράτη μέλη της λόγω της επείγουσας κατάστασης της ευρωπαϊκής άμυνας, υπό το φως των αρχών της επικουρικότητας και της αναλογικότητας.
Είχε προηγηθεί ο κανονισμός (ΕΕ) 2023/2418 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18ης Οκτωβρίου 2023, σχετικά με τη θέσπιση μέσου για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας μέσω κοινών προμηθειών, ως νομική βάση του οποίου επελέγη το άρθρο 173, παράγραφος 3, ΣΛΕΕ του τίτλου XVII («Βιομηχανία»), το οποίο προβλέπει τη διαδικασία της σύμπραξης (συναπόφασης) Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου.
Το άρθρο 5 του κανονισμού ορίζει ότι στην κοινή προσπάθεια μπορούν να συμμετέχουν, εκτός από τα κράτη μέλη, και οι «συνδεδεμένες χώρες», ήτοι οι χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) και μέλη του ΕΟΧ. Ακολούθησε ο κανονισμός (ΕΕ) 2023/1525 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20ής Ιουλίου 2023, σχετικά με τη στήριξη της παραγωγής πυρομαχικών, ως νομική βάση του οποίου επελέγησαν τα άρθρα 114 ΣΛΕΕ του τίτλου VII («Κοινοί κανόνες για τον ανταγωνισμό, τη φορολογία και την προσέγγιση των νομοθεσιών») και 173, παράγραφος 3, ΣΛΕΕ, τα οποία προβλέπουν επίσης τη σύμπραξη (συναπόφαση) Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου.
Ο κανονισμός SAFE διαφοροποιείται σε σχέση με τους δύο προηγούμενους τόσο ως προς τη νομική βάση και τα εμπλεκόμενα, συνακόλουθα, θεσμικά όργανα, όσο και ως προς τα τρίτα κράτη. Συγκεκριμένα, αφενός, σε διαδικαστικό επίπεδο, παρακάμπτεται το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συνεπεία της επιλογής του άρθρου 122 ΣΛΕΕ ως νομικής βάσης και, αφετέρου, επί της ουσίας, διευρύνεται ο κατάλογος των τρίτων χωρών, ώστε να συμπεριληφθεί κατ’ αρχήν και η Τουρκία (η οποία δεν κατονομάζεται) μέσω των αναδόχων ή των υπεργολάβων.
Δίδοντας τον ορισμό της «κοινής προμήθειας», το άρθρο 2 αναφέρεται στα κράτη μέλη, στα συνδεδεμένα μέλη και στην Ουκρανία, διευκρινίζοντας, όμως, ότι «η κοινή προμήθεια μπορεί να συμπεριλαμβάνει χώρες τελούσες υπό καθεστώς προσχώρησης [Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κόσοβο, Μαυροβούνιο, Σερβία και Βόρεια Μακεδονία], υποψήφιες χώρες [Γεωργία, Μολδαβία] και εν δυνάμει υποψήφιες χώρες, καθώς και άλλες τρίτες χώρες με τις οποίες η Ένωση συνήψε εταιρική σχέση ασφάλειας και άμυνας [Ηνωμένο Βασίλειο]».
Το ενδιαφέρον εστιάζεται στα άρθρα 16 και 17 του κανονισμού SAFE. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την παράγραφο 3 του άρθρου 16 (Κανόνες επιλεξιμότητας των υποστηρικτικών της αμυντικής βιομηχανίας κοινών προμηθειών), οι εμπλεκόμενοι σε κοινή προμήθεια «ανάδοχοι και υπεργολάβοι» πρέπει να είναι εγκατεστημένοι και να έχουν τις εκτελεστικές δομές διαχείρισής τους εντός της Ένωσης, εντός χώρας μέλους της ΕΖΕΣ και του ΕΟΧ ή εντός της Ουκρανίας. Δεν πρέπει να υπόκεινται στον έλεγχο άλλης, πλην των χωρών της ΕΖΕΣ ή του ΕΟΧ και της Ουκρανίας, τρίτης χώρας ή άλλης οντότητας τρίτης χώρας η οποία δεν είναι εγκατεστημένη στην Ένωση, στην Ουκρανία ή σε χώρα μέλος της ΕΖΕΣ και του ΕΟΧ.
Πλην όμως, η παράγραφος 5 του ιδίου άρθρου προβλέπει εξαίρεση από την παράγραφο 3: «μια νομική οντότητα εγκατεστημένη στην Ένωση και ελεγχόμενη από άλλη οντότητα τρίτης χώρας μπορεί να συμμετάσχει στην κοινή προμήθεια εάν έχει αποτελέσει αντικείμενο ελέγχου […] και, όπου απαιτείται, αντικείμενο ενδεδειγμένων περιοριστικών μέτρων («appropriate mitigation measures»), ή εάν παρέχει εγγυήσεις, στην επαλήθευση των οποίων προβαίνει το κράτος μέλος όπου είναι εγκατεστημένος ο εμπλεκόμενος στην κοινή προμήθεια ανάδοχος ή υπεργολάβος.
Οι εγγυήσεις διασφαλίζουν ότι η εμπλοκή του αναδόχου ή του υπεργολάβου στην κοινή προμήθεια δεν αντίκειται στα συμφέροντα ασφάλειας και άμυνας της Ένωσης και των κρατών μελών της, όπως αυτά ορίζονται στο πλαίσιο της κοινής εξωτερικής και πολιτικής ασφάλειας, σύμφωνα με τον τίτλο V της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση».
Κατά την παράγραφο 1 του άρθρου 17 (Προϋποθέσεις για τη συμμετοχή οντοτήτων και προϊόντων άλλων τρίτων χωρών), η Ένωση είναι αρμόδια να συνάπτει διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες με χώρες υπό καθεστώς προσχώρησης, υποψήφιες προς ένταξη χώρες, πλην της Ουκρανίας, και εν δυνάμει υποψήφιες χώρες, καθώς και άλλες τρίτες χώρες με τις οποίες συνήψε Εταιρική Σχέση Ασφάλειας και Άμυνας.
Αξιοσημείωτο (αν όχι αξιοπερίεργο) είναι το γεγονός ότι από το τελικό κείμενο αφαιρέθηκαν, αφενός, η κατά το άρθρο 17, παράγραφος 1, μνεία των «like-minded third countries», σε αντίθεση με όσα προέβλεπε αρχικά το πρώτο εδάφιο της πρώτης παραγράφου του άρθρου 17 σύμφωνα με το προταθέν κείμενο της Επιτροπής EE, αφετέρου, και η εντός αγκυλών φράση της σχετικής διάταξης «προκειμένου να ισχύσουν οι προβλεπόμενες στο άρθρο 16 προϋποθέσεις επιλεξιμότητας [σε περίπτωση κατά την οποία πληρούνται το κριτήριο της γεωγραφικής θέσης, της προέλευσης και του τόπου εγκατάστασης] των χωρών εκείνων και των εδαφών τους βάσει των παραγράφων 2 και 3 του οικείου άρθρου» («in order to open the eligibility conditions referred to in Article 16 [to the possibility to fulfil the criterion of location, origin and place of establishment] to those countries and their territories, in accordance with paragraphs 2 and 3 of this Article»). Κατά την παράγραφο 2 του άρθρου 17, οι διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες θα προσδιορίζουν «πώς πρέπει να εφαρμόζονται οι κατά το άρθρο 16 προϋποθέσεις επιλεξιμότητας», ενώ η παράγραφος 3 θέτει και επιπλέον όρους επιλεξιμότητας.
Επομένως, ο ανάδοχος ή ο υπεργολάβος δεν εμπλέκεται σε καμία περίπτωση στον συνδεόμενο με την επιλεξιμότητά του έλεγχο διότι, εάν γινόταν δεκτή παρόμοια ερμηνεία, ο ίδιος ο ενδιαφερόμενος θα καθόριζε τελικά τους όρους αποδοχής της συμμετοχής του στην κοινή προμήθεια.
Εξάλλου, η επεξηγηματικού χαρακτήρα αιτιολογική σκέψη 23 του κανονισμού, απολύτως σαφής, όπως προκύπτει από την τελική διατύπωσή της, αναφέρεται στη σύναψη διμερών ή πολυμερών συμφωνιών μεταξύ της Ένωσης και μιας ή περισσοτέρων από τις «like-minded third countries» [εδώ δεν αφαιρέθηκε σκοπίμως ο όρος ως προϊόν συμβιβασμού μετά από εκτενείς συζητήσεις για την αναγκαιότητα συμπερίληψής του, όπως σχολιάζει ο δημοσιογράφος Βασίλης Νέδος («Το casus belli στο παζάρι για τους εξοπλισμούς» https://www.kathimerini.gr/politics/5636272778/to-casus-belli-sto-pazari-gia-toys-exoplismoys/)].
Έτσι, οι εγκατεστημένοι στις εν λόγω χώρες ανάδοχοι και υπεργολάβοι «θα μπορούσαν να συμμετέχουν σε κοινές προμήθειες υπό τον μηχανισμό SAFE, σύμφωνα με τους όρους και τις προϋποθέσεις που θα καθοριστούν στις εν λόγω διεθνείς συμφωνίες».
Άρα, είναι σαφές ότι και στην περίπτωση της Τουρκίας θα προβλέπεται η σύναψη συμφωνίας με ομοφωνία επί του θέματος, οπότε η Ελλάδα θα έχει τον τελευταίο λόγο ως προς το εάν, στο πλαίσιο της ενωσιακής πολιτικής άμυνας και ασφάλειας, απειλείται ή όχι η εθνική άμυνα ή η ασφάλειά της με την προοπτική και λόγω της συμμετοχής της γείτονος σε κοινή προμήθεια.
2. Η στάση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επί της επιλεγείσας νομικής βάσης του κανονισμού SAFE
Όσον αφορά ειδικότερα στο άρθρο 122 ΣΛΕΕ ως νομικής βάσης, πιθανολογείται, αν δεν είναι ήδη βέβαιο, ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα κάνει χρήση του δικαιώματός του να προσφύγει ενώπιον του Δικαστηρίου ΕΕ κατά της συγκεκριμένης επιλογής, λόγω του ότι έχει ως συνέπεια τον αποκλεισμό του θιγόμενου θεσμικού οργάνου της Ένωσης από τη διαδικασία της συναπόφασης. Διεκδικώντας τον θεσμικό ρόλο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η πρόεδρός του Roberta Metsola απέστειλε στις 5 Μαΐου 2025 στον εκ περιτροπής προεδρεύοντα του Συμβουλίου Υπουργών αρμόδιο ΥΠΕΞ της Πολωνίας επιστολή την οποία κοινοποίησε και στην πρόεδρο της Επιτροπής.
Με την επιστολή διευκρινίζεται ότι η αρμόδια Νομική Επιτροπή (JURI) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έκρινε ομόφωνα στις 24 Απριλίου 2025 ότι το άρθρο 122 ΣΛΕΕ «δεν είναι η ορθή νομική βάση του προτεινόμενου κανονισμού» επειδή, κατά πρώτον, η Επιτροπή ΕΕ δεν αιτιολογεί επαρκώς την επιλογή του στο σύνολό του, παρακάμπτοντας το γεγονός ότι η κάθε μία από τις δύο παραγράφους του υπόκειται σε διαφορετικούς όρους.
Κατά δεύτερον, το ίδιο το άρθρο 122 ΣΛΕΕ προβλέπει την αρμοδιότητα της Ένωσης να δρα επιλέγοντας άλλη νομική βάση. Χωρίς να αμφισβητείται η ουσία της πρότασης της Επιτροπής ΕΕ, η συγκεκριμένη επιλογή θέτει σε κίνδυνο τη «δημοκρατική νομιμότητα», «υπονομεύοντας τις νομοθετικές και ελεγκτικές αρμοδιότητες του Κοινοβουλίου». Ειδικότερα, η επιλογή του άρθρου 122 ΣΛΕΕ στο σύνολό του «δεν ευθυγραμμίζεται με την αρχή της ειλικρινούς συνεργασίας, όπως αυτή κατοχυρώνεται με τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση».
Η πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ενημερώνει επίσης τον προεδρεύοντα Πολωνό ΥΠΕΞ ότι «κάλεσε την πρόεδρο της Επιτροπής να επανεξετάσει την επιλεγείσα νομική βάση», ώστε να διασφαλιστεί ότι «αμφότεροι οι από κοινού νομοθέτες [co-legislators] μετέχουν στη διαμόρφωση των πλέον λυσιτελών μέτρων τα οποία θα επιτρέπουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στα κράτη μέλη της να αντιμετωπίζουν τις ενώπιόν τους άνευ προηγουμένου γεωπολιτικές προκλήσεις».
Καταλήγοντας, η Roberta Metsola καθιστά σαφές ότι «εάν το Συμβούλιο υιοθετήσει τον κανονισμό επικαλούμενο ως νομική βάση του το άρθρο 122 ΣΛΕΕ, τότε το Κοινοβούλιο θα εξετάσει την εν λόγω πράξη βάσει του άρθρου 155 των Κανονισμού Λειτουργίας του (διαδικασία ενώπιον του Δικαστηρίου ΕΕ)». Στην περίπτωση αυτή, το Δικαστήριο ΕΕ ενδέχεται να ακυρώσει τον κανονισμό λόγω εσφαλμένης νομικής βάσης, ανατρέποντας τον επείγοντα χαρακτήρα της έγκρισής του.
Συναφώς, δεν χωρεί αμφιβολία ότι η πολιτική παράκαμψη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συνδέεται ευθέως με την, όλως αρνητική, προαναφερθείσα Έκθεσή του για την Τουρκία και τη μελλοντική στάση του επί του θέματος. Ούτως ή άλλως, η αρμόδια Νομική Επιτροπή (JURI) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αναμένεται να εξετάσει εκ νέου στις 23-24 Ιουνίου 2025 το ενδεχόμενο παραπομπής της υπόθεσης ενώπιον του Δικαστηρίου ΕΕ. Σύμφωνα με πληροφορίες της εφημερίδας Καθημερινή Κύπρου, η ηγεσία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου «αποδίδει επιτηδευμένη προσπάθεια παράκαμψης του Σώματος» από την Επιτροπή ΕΕ και το Συμβούλιο [βλέπε το άρθρο του Παύλου Ξανθούλη «Ώρα αποφάσεων για προσφυγή κατά του SAFE στο Δικαστήριο ΕΕ» (https://www.kathimerini.com.cy/gr/politiki/1-wra-apofaseon-gia-prosfygi-kat-toy-safe-sto-dikastirio-e-e )].
Δεν πρέπει πάντως να αποσιωπηθεί το γεγονός ότι ισχυρότεροι από τους δικονομικούς είναι οι συνηγορούντες υπέρ του αποκλεισμού του άρθρου 122 ΣΛΕΕ ουσιαστικοί λόγοι, δεδομένου ότι η ως άνω επίδικη διάταξη ουδόλως αφορά, ευθέως ή εμμέσως, πλην του επείγοντα χαρακτήρα της λήψης του κανονισμού SAFE, στον αμυντικό βραχίονα της Ένωσης.
Τούτων δοθέντων, θεωρώ χρήσιμο να αναφερθώ αμέσως κατωτέρω (υπό Δ), ολοκληρώνοντας τον επί του θέματος σφαιρικό προβληματισμό, και στις αντιδράσεις της Τουρκίας και της Ελλάδας στα προεκτεθέντα για την πληρέστερη κατανόησή τους.
Δ. Η στάση της Τουρκίας και της Ελλάδας επί του κανονισμού SAFE
1. Η στάση της Τουρκίας επί του κανονισμού SAFE
Με την από 27 Ιουνίου 2024 δήλωσή του (στην οποία προστέθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2024 και η προαναφερθείσα ανακοίνωση του Τουρκικού ΥΠΕΞ), ο Τούρκος πρόεδρος είχε διαβεβαιώσει ότι η προσχώρηση της Τουρκίας στην ΕΕ αποτελεί «στρατηγικό στόχο» με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την αυτονόητη ενσωμάτωση του ενωσιακού κεκτημένου στο εθνικό της δίκαιο (https://www.aa.com.tr/en/turkiye/turkish-president-reaffirms-commitment-to-eu-membership/3260220). Εντούτοις, σε συνδυασμό με τη σκληρή γλώσσα που χρησιμοποίησε έναντι των προαναφερθεισών Εκθέσεων, η Τουρκία αντέδρασε στην έγκριση του κανονισμού SAFE υπό την επικαιροποιημένη του μορφή, εκφράζοντας την «απογοήτευσή» της και υποστηρίζοντας ότι, ενώ επί της αρχής γίνεται δεκτή η συμμετοχή της στις κοινές προμήθειες, οι πολλές περιοριστικές ρυθμίσεις οδηγούν στον αποκλεισμό των εκτός ΕΕ συμμάχων, της ίδιας συμπεριλαμβανομένης (https://reporter.com.cy/article/2025/5/29/839689/bgainoun-paraponemenoi-oi-tourkoi-gia-safe-ekphrazoun-apogoeteuse-gia-tis-perioristikes-ruthmiseis/).
Σε συνέντευξή του στο ειδησεογραφικό πρακτορείο Reuters, και απαντώντας σε γραπτή ερώτηση για τη θέση της Ελλάδας ως προς το casus belli στο πλαίσιο του κανονισμού SAFE, ο Τούρκος ΥΠΑΜ Yaşar Güler υποστήριξε ότι τέτοιου είδους «αιτήματα» είναι λανθασμένα και «ισοδυναμούν με την εμπλοκή πολυμερών πλατφορμών σε διμερείς διαφορές», επισημαίνοντας ότι η Τουρκία είναι η δεύτερη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στο ΝΑΤΟ μετά τις ΗΠΑ και διαθέτει υψηλές δυνατότητες σε τομείς όπως τα μη επανδρωμένα αεροχήματα, η αντιαεροπορική άμυνα, τα ναυτικά και χερσαία συστήματα ηλεκτρονικού πολέμου, τα ραντάρ και τα πυρομαχικά, δυνατότητες που θα μπορούσαν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμες στους Ευρωπαίους συμμάχους της καθώς προετοιμάζονται για μεγάλες αμυντικές δαπάνες. Αναφερόμενος στους περιορισμούς του κανονισμού SAFE που θα ισχύουν για τρίτες χώρες όπως η Τουρκία, ο Τούρκος ΥΠΑΜ προειδοποίησε ότι «τέτοιοι περιορισμοί αποκλείουν χώρες εκτός ΕΕ […] από την αρχιτεκτονική ασφάλειας και άμυνας της Ευρώπης», κάτι που «δεν μπορεί να συζητηθεί μόνον εντός της ΕΕ», υπαινισσόμενος και άλλα fora όπως το ΝΑΤΟ. Η Άγκυρα επιθυμεί «να χτίσει μαζί με την Ευρώπη την ασφάλεια του μέλλοντος» και είναι έτοιμη «να συνεργαστεί με ευρύνοες και οραματιστές Ευρωπαίους εταίρους» τους οποίους «θα πιέσει για πρόσβαση στα αμυντικά κονδύλια της ΕΕ» (https://www.skai.gr/news/politics/gkiouler-lathos-i-syndesi-tou-casus-belli-me-tin-eyropaiki-amyntiki-xtimatodotisi).
Εξάλλου, ο Τουρκικός Τύπος υπήρξε ιδιαίτερα δηκτικός επί του θέματος. Η εφημερίδα Milliyet χαρακτήρισε το casus belli το οποίο συνέδεσε ο Έλληνας πρωθυπουργός με την εφαρμογή του άρθρου 16 του κανονισμού SAFE (βλέπε και αμέσως κατωτέρω) ως «προειδοποίηση, του τύπου “καλύτερα να είσαι έξυπνος”,» και όχι ως «απειλή», τιτλοφορώντας το σχετικό άρθρο της «Η ελληνική ύπουλη συμπεριφορά που μεταμφιέζεται σε φιλία» [https://www.capital.gr/politiki/3920557/proklisi-apo-milliyet-to-casus-belli-den-einai-apeili-alla-proeidopoiisi-o-mitsotakis-xerei-oti-den-mporei-na-to-allaxei/.
Επομένως, η Άγκυρα δεν θεωρεί μόνον αυτονόητη τη συμμετοχή της στις κοινές προμήθειες του κανονισμού SAFE αλλά επιδιώκει και την ελάφρυνση των προβλεπόμενων συναφώς όρων και προϋποθέσεων, μετερχόμενη ως συνήθως επιχειρηματολογία που καταντά το άσπρο μαύρο.
2. Η στάση της Ελλάδας επί του κανονισμού SAFE
Σχολιάζοντας δημοσιογραφικές κυρίως ανακρίβειες που κυκλοφόρησαν σχετικά με τον κανονισμό SAFE, ελληνικές διπλωματικές πηγές υπογραμμίζουν ότι οι επί του θέματος γνώμες και ανακοινώσεις «ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματικότητα».
Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, «κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, η Ελλάδα κατάφερε να εξασφαλίσει ισχυρές νομικές βάσεις ως προς τις προϋποθέσεις συμμετοχής υποψήφιων προς ένταξη χωρών». Διμερείς συμφωνίες με τρίτες χώρες όπως η Τουρκία θα συναφθούν εφόσον θα πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις.
Με ελληνική παρέμβαση, «για την υπογραφή κάθε τέτοιας συμφωνίας απαιτείται ομοφωνία βάσει του άρθρου 212 ΣΛΕΕ, σε συνδυασμό με το άρθρο 218 ΣΛΕΕ».
Αυτό προκύπτει από την προαναφερθείσα αιτιολογική σκέψη 23 του κανονισμού, «σε συνδυασμό με τη δήλωση της Επιτροπής που καταγράφηκε στα πρακτικά της συνεδρίασης του COREPER II της 18ης Μαΐου ότι προτίθεται να χρησιμοποιήσει το άρθρο 212 ΣΛΕΕ ως νομική βάση για τις συμφωνίες αυτές» (https://www.kathimerini.gr/politics/563635021/diplomatikes-piges-pente-anakriveies-gia-ton-kanonismo-safe-meta-to-prasino-fos-tis-e-e/).
Επαναπροσδίδοντας τις ορθές διαστάσεις και την πρέπουσα σημασία του στον «περιθωριοποιημένο» όρο «like-minded third countries», ο Έλληνας πρωθυπουργός υπήρξε σαφής συνδέοντας την άρση του casus belli με τον κανονισμό SAFE. Δεν νοείται μια χώρα να διεκδικεί πρόσβαση σε χρηματοδοτικά εργαλεία της ΕΕ και παράλληλα να απειλεί με πόλεμο ένα κράτος μέλος της σε περίπτωση επέκτασης της αιγιαλίτιδας ζώνης του στα 12 νμ, όπως δικαιούται να πράξει βάσει του εθιμικού δικαίου της θάλασσας [βλέπε το άρθρο της Μαρίας Μουρελάτου «Με συνταγή “Ελσίνκι” το μοντέλο της άρσης του casus belli» (https://www.tanea.gr/2025/05/26/politics/me-syntagi-crelsinki-crto-montelo-arsis-crtou-casus-belli-online/)].
Κατά την επίσκεψή του στις εγκαταστάσεις της εταιρίας Metlen στον Βόλο που φιλοδοξούν να καταστούν αμυντικός κόμβος για την Ελλάδα και την Ευρώπη, ο πρωθυπουργός υπογράμμισε την ανάγκη «η Ελλάδα να αποκτήσει θέση στον ευρωπαϊκό χάρτη της συμπαραγωγής, αναπτύσσοντας ένα σύγχρονο, αξιόπιστο και διεθνώς διασυνδεδεμένο οικοσύστημα αμυντικής βιομηχανίας». Ο πρωθυπουργός παρότρυνε «τα ευρωπαϊκά χρήματα να πηγαίνουν σε ευρωπαϊκές εταιρίες», εκτιμώντας ότι αυτός πρέπει να είναι ο πρώτιστος σκοπός της Ευρώπης: «όχι να δημιουργήσουμε νέες εξαρτήσεις αλλά να είμαστε πραγματικά αυτάρκεις».
Στα σημεία αυτά εντοπίζεται και η ουσία των ελληνικών θέσεων. Αποκωδικοποιώντας την πρωθυπουργική επίσκεψη στον Βόλο με άρθρο του τιτλοφορούμενο «Υπάρχει και άλλος δρόμος πέρα από το βέτο», ο πολιτικός αναλυτής Πάνος Μαυρίδης σχολιάζει ότι η επίσκεψη αυτή εμπίπτει στο πλαίσιο ενός «οδικού χάρτη» του πρωθυπουργού για να αποκρούσει τα τουρκικά σχέδια χωρίς να συγκρουστεί με την Ευρώπη. «Αν οι Ευρωπαίοι θέλουν να επενδύσουν στην άμυνα, οφείλουν, προτού αναζητήσουν διεθνείς συνεργασίες, να εξαντλήσουν τις ευρωπαϊκές επιλογές τους. Και η Ελλάδα είναι μια από αυτές». Αυτό είναι και το διπλό μήνυμα του πρωθυπουργού, κατά τον δημοσιογράφο, προς μεν την Ευρώπη, ότι «δεν περιοριζόμαστε σε ρόλο καταναλωτή-αγοραστή οπλικών συστημάτων και διεκδικούμε (γιατί μπορούμε) ρόλο παραγωγού», προς δε την Ελλάδα, ότι «η ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας δεν λειτουργεί μόνον αποτρεπτικά, λειτουργεί και αναπτυξιακά» [κύριο άρθρο στην ηλεκτρονική εφημερίδα Political της 7ης-8ης Ιουνίου 2025, στη σελίδα 2 (https://www.political.gr/wp-content/uploads/2025/06/POLITICAL-T-1169.pdf)].
Εξάλλου, απαντώντας σε σχετική ερώτηση δημοσιογράφου κατά την κοινή συνέντευξη Τύπου στην Οδησσό στις 11 Ιουνίου 2025 (στο πλαίσιο της 4ης Συνόδου Κορυφής Ουκρανίας-Νοτιοανατολικής Ευρώπης), ο πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι «υπάρχει ευρεία κατανόηση στην Ευρώπη, και σίγουρα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ότι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ήταν μια βίαιη γεωπολιτική αφύπνιση, μια αναγκαιότητα να αναλάβουμε τον έλεγχο της ασφάλειάς μας και μια επιτακτική ανάγκη να δαπανήσουμε περισσότερα για την ευρωπαϊκή άμυνα συλλογικά».
Αναφερόμενος στην πρωτοβουλία ReArm Europe, διευκρίνισε ότι έχει δύο συνιστώσες, αφενός, την εθνική ρήτρα διαφυγής, βάσει της οποίας δεν επηρεάζονται τα όρια αύξησης των αμυντικών δαπανών των κρατών μελών όσον αφορά στον προϋπολογισμό τους, και, αφετέρου, τον μηχανισμό SAFE ο οποίος προβλέπει την παροχή δανείων για επενδύσεις στην ευρωπαϊκή άμυνα και την προώθηση της συνεργασίας και της σύμπραξης με άλλες χώρες, ιδίως τις υποψήφιες προς ένταξη στην ΕΕ.
Σχετικά με τις τελευταίες, στοχεύοντας ευθέως την Τουρκία, ο πρωθυπουργός θεωρεί «προφανές ότι, όποιος θα ήθελε να έχει πρόσβαση στην ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, θα χρειαζόταν τουλάχιστον να βρίσκεται σε κάποια ευθυγράμμιση με την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας της ΕΕ». Ο κανονισμός SAFE αποτελεί «ένα εργαλείο το οποίο σχεδιάστηκε με σκοπό την προστασία της Ευρώπης στο σύνολό της και τη δημιουργία μιας νέας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας» (https://www.liberal.gr/politiki/kyr-mitsotakis-opoios-thelei-na-ehei-prosbasi-sto-safe-prepei-na-eythygrammizetai-me-tis). Στην προσεκτικά επιλεγμένη φρασεολογία του διακρίνουμε την πρόθεση για συσταλτική ερμηνεία τυχόν αμφίσημων ή αόριστων χωρίων του κανονισμού SAFE.
Επίσης, με εκτενή συνέντευξή του της 7ης Ιουνίου 2025, ο Έλληνας ΥΠΕΞ καθιστά απολύτως διαυγείς τις ελληνικές θέσεις, αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές όσον αφορά στην προηγηθείσα της έγκρισης του κανονισμού διαδικασία και συνοψίζοντας τον όλο προβληματισμό επί του θέματος.
Για την επιμονή της Τουρκίας να συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα SAFE, ο Γιώργος Γεραπετρίτης διευκρινίζει ότι «η ελληνική διπλωματία επιτελεί πάντοτε το βέλτιστο για την πατρίδα.
Σε ό,τι αφορά στο κομμάτι του SAFE, είναι σαφές ότι συντελείται μια μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς ένα πιο γεωπολιτικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ευλόγως ότι θα πρέπει να ενισχυθεί η ευρωπαϊκή άμυνα […]. Στο πλαίσιο αυτό, η Ένωση επιλέγει να ανοίξει την αγορά της [σε] τρίτα κράτη […]. Αυτό όμως δεν γίνεται συνολικά και οριζόντια, ούτε επ’ αόριστον.
Ο Κανονισμός SAFE καθορίζει τη διαδικασία και τους συμμετέχοντες σε ένα συγκεκριμένο τετραετές πρόγραμμα συνολικού ύψους 150 δις». «Ο Κανονισμός SAFE, σύμφωνα με τη [ΣΛΕΕ], ψηφίζεται με ειδική πλειοψηφία, αρκούν δηλαδή 15 από τα 27 κράτη μέλη που αντιπροσωπεύουν το 65% του συνολικού πληθυσμού της Ένωσης», με αποτέλεσμα ούτε η Ελλάδα, ούτε άλλο κράτος μέλος να έχει το δικαίωμα αρνησικυρίας εν προκειμένω. «Κατά τούτο, η φιλολογία περί του ότι δεν κλείσαμε την πόρτα στην Τουρκία είναι στην καλύτερη περίπτωση άγνοια και στη χειρότερη πολιτικός καιροσκοπισμός. Όπως επίσης είναι απολύτως ανακριβές ότι η Ελλάδα δεν τήρησε σθεναρή στάση κατά τη διαδικασία ψήφισης του Κανονισμού.
Η πραγματικότητα είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των κρατών μελών της [ΕΕ] επιθυμούν μια όσο το δυνατόν πιο ανοικτή αγορά εξοπλισμών, έτσι ώστε να υφίσταται μεγαλύτερος ανταγωνισμός και εν τέλει φθηνότερες αμυντικές προμήθειες.
Παρά ταύτα, εμείς καταφέραμε δύο αλλαγές, οι οποίες είναι απολύτως καθοριστικές για την Ελλάδα.
Η πρώτη αλλαγή, την οποία ζητήσαμε και επιβάλαμε εν τέλει, ήταν να μην εντάσσονται αυτομάτως τρίτα κράτη στα εξοπλιστικά προγράμματα, αλλά για να είναι επιλέξιμα να πρέπει υποχρεωτικά να προηγηθεί μια διμερής συμφωνία μεταξύ της [ΕΕ] και του τρίτου κράτος. Η δε συμφωνία αυτή απαιτεί ομοφωνία.
Η δεύτερη αλλαγή που επιτύχαμε είναι να υπάρχει ρητή αναφορά ότι, στις διμερείς αυτές συμφωνίες, εάν και όποτε καταρτιστούν στο μέλλον, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ζητήματα ασφαλείας των κρατών μελών». Σε περίπτωση λοιπόν που διακυβεύεται, κατά τα ίδια, η ασφάλεια τους, «θα ενεργοποιείται το δικαίωμα [αρνησικυρίας]. […] Όποιος θεωρεί ότι η διαπραγμάτευση δεν ήταν επωφελής για τη χώρα, ας το ξανασκεφτεί λίγο καλύτερα». Τέλος, σε ερώτηση του δημοσιογράφου εάν ο κανονισμός μπορεί να θεωρηθεί «Κερκόπορτα» για την Τουρκία, δόθηκε η ακόλουθη απάντηση: «Στο πλαίσιο της στρατηγικής της αυτονομίας, η [ΕΕ] επέλεξε να ανοίξει την αγορά εξοπλισμών και σε τρίτες χώρες για ένα υποσύνολο του προϋπολογισμού του προγράμματος.
Άρα, υπάρχει μια πόρτα που δεν ελέγχεται αποκλειστικά από εμάς. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η Ελλάδα να κρατά τα κλειδιά αυτής της πόρτας και να διασφαλίζονται τα δικά μας συμφέροντα. Και τούτο [ισχύει] προφανώς στην προκειμένη περίπτωση. Άλλωστε, και η Κύπρος, η οποία έχει [..] ανησυχίες ανάλογες με τις δικές μας, υπερψήφισε τον Κανονισμό» (η έμφαση σε όλα τα χωρία είναι δική μου)[η συνέντευξη παραχωρήθηκε στον δημοσιογράφο Νίκο Χασαπόπουλo και αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του mononews.gr (https://www.mononews.gr/agores/interviews/gerapetritis-sto-mononews-kairoskopoi-osoi-lene-oti-denkleisame-tin-porta-tis-tourkias-to-kalodio-kritis-kyprou-tha-ginei-yparchoun-epangelmatiew-patridokapiloi )].
Ο Έλληνας ΥΠΕΘΑ (ως καθ’ ύλην αρμόδιος για την άμυνα υπουργός) διατύπωσε με τη σειρά του ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με τον κανονισμό SAFE, υποστηρίζοντας ότι, για να υπάρξει η Ευρωπαϊκή Άμυνα, «οφείλει να εδράζεται σε κοινές αρχές και κοινή αντίληψη κινδύνου για το ευρωπαϊκό πρότυπο», ευθυγραμμιζόμενος πλήρως με τη στάση του πρωθυπουργού (η έμφαση είναι δική μου) (https://www.aftodioikisi.gr/ipourgeia/dendias-kanonismos-tis-kerkoportas-o-safe-an-epicheirisoyn-etairoi-tis-ee-na-kanoyn-technasmata/). Ο ίδιος εξάλλου, ενημερώνοντας την Επιτροπή Εξοπλιστικών Προγραμμάτων της Βουλής στις 3 Ιουνίου 2025, υποστήριξε ότι η Ελλάδα δεν θα συμμετάσχει στο πρόγραμμα SAFE αλλά ότι ενδιαφέρεται για την ένταξή της στο πρόγραμμα ReArm Europe (https://www.tanea.gr/2025/06/03/politics/vouli-den-tha-symmetasxei-i-ellada-sto-programma-safe-tis-ee-enimerose-o-dendias/ ).
Αναλύοντας την πρόταση κανονισμού της Επιτροπής ΕΕ (με ανάρτησή του της 27ης Μαΐου 2025 στο Χ, πριν από την τροποποίησή της) από πολιτική σκοπιά, ο καθηγητής Ιωάννης Βαληνάκης υποστηρίζει ότι «ανοίγει ο δρόμος για συμμετοχή χωρών όπως η Τουρκία σε κοινές επενδύσεις στην ευρωπαϊκή άμυνα. Η Κερκόπορτα της ΕΕ άνοιξε με κίνδυνο να εξελιχθεί σε “αψίδα του (τουρκικού) θριάμβου”.
Τα κατόπιν εορτής ελληνικά αιτήματα απορρίφθηκαν, η Τουρκία μπήκε στο ευρωπαϊκό “ιερό”, μείναμε με μια (επικοινωνιακή) Εθνική Δήλωση και τη συνήθη ψευδαίσθηση μιας μελλοντικής αντιστροφής». Η σχετική ανάρτηση ενσωματώνεται και σε ανώνυμο άρθρο της ιστοσελίδας BreakNews της ίδιας ημέρας με τίτλο «Η ΕΕ ανοίγει τις πύλες στην Τουρκία για αμυντικά κονδύλια! “Καταπέλτης” ο καθηγητής Ιωάννης Βαληνάκης κατά της πολιτικής Μητσοτάκη», με την επισήμανση του ιδίου του καθηγητή ότι η Ευρώπη «ανοίγει τις πύλες της στην Τουρκία, όχι με προαπαιτούμενα, όχι με πολιτικούς όρους, αλλά με προσκλήσεις και δάνεια, χωρίς να δίνει καμία αξία στην…ασθενή ρητορική διαμαρτυρία της κυβέρνησης Μητσοτάκη» (η έμφαση είναι της ιστοσελίδας)(https://www.newsbreak.gr/politiki/883776/i-ee-anoigei-tiw-pyles-stin-toyrkia-gia-amyntika-kondylia-katapeltis-o-kathigitis-ioannis-valinakis-kata-tis-poltikis-mitsotaki/).
Σε επίπεδο ΕΕ, με σχετική δήλωσή του, ο εκπρόσωπος τύπου της Επιτροπής ΕΕ επιβεβαιώνει ότι οι «ανησυχίες» της Ελλάδας και της Κύπρου «έχουν ληφθεί σοβαρά υπόψη όταν προτάθηκε ο κανονισμός SAFE». Πάντα κατά τον ίδιο, το άρθρο 16 «είναι σαφές». «Η συμμετοχή μιας τρίτης χώρας μπορεί να αποκλειστεί αν η εν λόγω τρίτη χώρα θέτει άμεση απειλή στην άμυνα ή την ασφάλεια ενός κράτους μέλους της ΕΕ ή σε ολόκληρη την ΕΕ» (https://www.naftemporiki.gr/politics/1961475/ti-simainei-i-symmetochi-tis-toyrkias-sto-safe-ta-erotimata-gia-ellada/).
Την ίδια άποψη εκφράζει και ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Antonio Costa σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Καθημερινή της 7ης Ιουνίου 2025 [«Σεβαστές οι ανησυχίες της Ελλάδας για το SAFE» (https://www.kathimerini.gr/opinion/interviews/563652532/synenteyxi-antonio-kosta-sevastes-oi-anisychies-tis-elladas-gia-to-safe/ )].
Τέλος, στο πλαίσιο της 3ης Διάσκεψης του ΟΗΕ για τους Ωκεανούς η οποία διεξήχθη στη Νίκαια της Γαλλίας από τις 7 έως και τις 9 Ιουνίου 2025, ο Γάλλος πρόεδρος Emmanuel Macron τόνισε χωρίς υπεκφυγές, με δηλώσεις του ενώπιον παράλληλης με τη Διάσκεψη επιστημονικής ομάδας εργασίας, παρουσία της προέδρου της Επιτροπής EE, του Έλληνα πρωθυπουργού και του αρμόδιου για την Αλιεία και τη Θαλάσσια Πολιτική Επιτρόπου, ότι πρέπει να προστατεύσουμε τις ΑΟΖ μας και «να είμαστε ανυποχώρητοι όταν απειλείται η εδαφική κυριαρχία ορισμένων από τους συμμάχους μας. Αναφέρομαι στους Έλληνες ή Κύπριους φίλους μας. Πρέπει να προστατεύσουμε τα χωρικά μας ύδατα και [όλες] τις θαλάσσιες ζώνες μας παντού. Επομένως, στις προσπάθειες για ασφάλεια και άμυνα που καταβάλλουν όλοι οι Ευρωπαίοι με τη στήριξη της Επιτροπής ΕΕ θα πρέπει να συμπεριληφθεί και η συμφωνία για τους ωκεανούς» (https://www.ertnews.gr/eidiseis/diethni/makron-gia-ellada-kypro-na-eimaste-anypoxoritoi-otan-apeileitai-i-edafiki-kyriarxia-symmaxon-mas).
Όσον αφορά στη σχετική ειδησεογραφία, ο δημοσιογράφος Δημοσθένης Γκαβέας αναδεικνύει τα εμπόδια της συμμετοχής της Τουρκίας στο πρόγραμμα χρηματοδότησης από τον κανονισμό SAFE (https://www.huffingtonpost.gr/entry/me-empodia-e-semmetoche-tes-toerkias-sto-neo-amentiko-proyramma-safe-tes-ee_gr_683601e6e4b0a70b65d5b65a ). Διερωτώμενος εάν η συμμετοχή της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα μπορεί να θεωρηθεί ως εθνική αποτυχία, ο Κωνσταντίνος Μπαλωμένος διατυπώνει την άποψη ότι η «τρέχουσα συγκυρία αποτελεί χρυσή ευκαιρία για την Ελλάδα», η οποία μπορεί να την εκμεταλλευτεί στρατηγικά για να περιορίσει την επιθετικότητα της γείτονος και να την αναγκάσει να σεβαστεί το ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο άμυνας και ασφάλειας (https://hellasjournal.com/2025/06/i-symmetochi-tis-tourkias-stin-evropaiki-amyna-einai-ethniki-apotychia-i-ethniki-efkairia-i-ellada-borei-na-tin-ekmetalleftei-stratigika-gia-na-periorisei-tin-epithetikotita-tis/).
Εν κατακλείδι, μετριάζοντας το διακύβευμα υπό το πρίσμα του εθνικού συμφέροντος της Ελλάδας, θα μπορούσε να υποστηριχθεί με βάση τα γνωστά δεδομένα ότι τα 150 δισεκατομμύρια ευρώ του μηχανισμού SAFE (για τα οποία γίνεται πολύς θόρυβος στη χώρα μας) θα αποτελούν δανειοδότηση με ευνοϊκούς όρους, το 65% των οποίων θα δοθεί σε αμιγώς ευρωπαϊκούς φορείς, ενώ το μέγα διακύβευμα των 650 δισεκατομμυρίων ευρώ του προγράμματος ReArm Europe θα αφορά στη χρηματοδότηση, στα κίνητρα συμπαραγωγής και στις δημοσιονομικές ελαφρύνσεις αποκλειστικά για τα κράτη μέλη.
Ε. Τελικό συμπέρασμα
Κατά την άποψή μου, ζητούμενο για την Ελλάδα στην προκειμένη περίπτωση είναι να μην εκληφθεί η άρση του casus belli, την οποία ο Έλληνας πρωθυπουργός θέτει επιμόνως το τελευταίο διάστημα εντός και εκτός Ελλάδας (είτε γίνει δεκτή από τουρκικής πλευράς, κάτι μάλλον απίθανο, είτε όχι) ως αντάλλαγμα ή ως προϋπόθεση για τη συμμετοχή της Τουρκίας στη χρηματοδότηση των κοινών προμηθειών από την ΕΕ.
Αντιθέτως, θα πρέπει να επιτευχθεί την κατάλληλη στιγμή ο αυτόματος αποκλεισμός της από το πρόγραμμα SAFE ως μη συμμεριζόμενης τα ιδεώδη της Ένωσης τρίτης χώρας σε περίπτωση μη ευθυγράμμισής της, για όλους στους προεκτεθέντες λόγους.
Σε μια Ένωση δικαίου ισχύουν νομικοί κανόνες και υφίστανται θεσμικά όργανα, πέρα από τα συμφέροντα των μικρών κρατών μελών και τη δύναμη επιβολής των μεγάλων, ικανά να διασφαλίσουν και υλοποιήσουν στο ακέραιο, προς το κοινό συμφέρον της Ένωσης και του συνόλου των κρατών μελών της, τις προδιαγραφές και τα προαπαιτούμενα όλων των πράξεών της, συμπεριλαμβανομένου του κανονισμού SAFE, χωρίς εξαιρέσεις ή παρεκκλίσεις.
Μια επιπλέον ασφαλιστική δικλείδα για την Ελλάδα συνιστά, σε ένα δεύτερο στάδιο, η απαιτούμενη ομοφωνία κατά τη σύναψη της αναγκαίας διεθνούς συμφωνίας μεταξύ της Ένωσης και της Τουρκίας προκειμένου να χαρακτηριστεί ή μη ως επιλέξιμη τρίτη χώρα βάσει των προβλεπόμενων συναφώς κριτηρίων.
Δεχόμενοι ότι η διπλωματία είναι η τέχνη του συγκερασμού του ευκταίου και του εφικτού στις διεθνείς σχέσεις, της ίδιας της Ένωσης και των κρατών μελών της συμπεριλαμβανομένων, διαπιστώνουμε σε τελευταία ανάλυση ότι η στάθμιση και η εξισορρόπηση του εθνικού συμφέροντος των κρατών μελών, όσον αφορά ειδικότερα στην Ελλάδα, σε σχέση με το κοινό συμφέρον της Ένωσης μπορούν κάλλιστα να επιτευχθούν στη συγκεκριμένη συγκυρία και να οδηγήσουν στο βέλτιστο δυνατό αποτέλεσμα με τη συνεχή επαγρύπνηση, την επίδειξη αυτοσυγκράτησης και την επιμονή στην ενωσιακή νομιμότητα.
Οι εξελίξεις επί του θέματος, οι οποίες αναμένεται να είναι καταιγιστικές, θα αποδείξουν στην πράξη εάν, απέναντι στον δογματισμό, τον κατευνασμό και τον άκρατο εθνικισμό, θα επικρατήσει το καλώς εννοούμενο εθνικό συμφέρον και ο υγιής πατριωτισμός, σε πλήρη εναρμόνιση με το ενωσιακό κεκτημένο.
Εναπόκειται στην ίδια την Ελλάδα να υποστηρίζει συνεχώς και σθεναρά και να υπενθυμίζει πειστικά και πιεστικά στους εταίρους της τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την τουρκική αναθεωρητική πολιτική, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση προς το ενωσιακό αξιακό σύστημα αλλά και προς το συμφέρον της ίδιας της Ένωσης για την εξοπλιστική αυτονομία της. Το πάθημα λόγω της ενεργειακής εξάρτησής της από τη Ρωσία, αφενός, και της αμυντικής «εγκατάλειψής της» από τις ΗΠΑ, αφετέρου, πρέπει να γίνει μάθημα σε όλους, στα κράτη μέλη, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στα θεσμικά όργανά της.
ΥΓ: «Τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 26ης Ιουνίου 2025 διαψεύδουν τις Κασσάνδρες (βλέπε ιδίως σημεία 21, 48 και 51 των συμπερασμάτων (Δείτε ΕΔΩ)
(*) Ο κ. Θεόδωρος Κατσούφρος υπηρέτησε στο Δικαστήριο της ΕΕ από το 1981 έως το 2013.
